Σε δυο ανθρώπους που δε συνάντησα ποτέ αλλά γνωρίζω τόσο καλά,τον προπάππου µου Γιώργη Καπαράκη και τον παππού µου Γιώργη Ι. Τσικαλάκη«Αιωνία η µνήµη»
για τον Άγιο Μάµα ήταν αδύνατον γιατί δε βρέθηκαν φω-τογραφίες πριν από το 1921 που εγκαταλείφθηκε. Αν οισυνθήκες είναι κατάλληλες στο µέλλον να πραγµατοποι-ηθεί µια έκθεση φωτογραφιών που να αναδεικνύει και µέσααπό την εικόνα την ιστορία των οικισµών.Το πρώτο βήµα ανακάλυψης της άγνωστης ιστορίας τωνχωριών είχε γίνει, εν συνεχεία λόγω των αναγκών πουανέκυψαν από τη δηµιουργία ενός σύντοµου ιστορικού ντο-κιµαντέρ για το χωριό που επιµελήθηκε ο
Γιώργος Μαν-ταλλιωτάκης
χρειάζονταν περισσότερα στοιχεία ιστορικάκαι επιστηµονικά δοµηµένα για να χρησιµοποιηθούν στηδηµιουργία του ντοκιµαντέρ. Εκεί η έκπληξη ήταν µεγα-λύτερη αφού όσο αναζητούσα τόσο ανακάλυπτα περισσό-τερα στοιχεία αναφορικά µε την ιστορική πορεία του µι-κρού αυτού χωριού.Αρχικά έπρεπε να αντικρούσουµε την ιστορική θεωρίατου αρχαιολόγου Νίκου Παπαδάκη, ο οποίος κάνοντας µιασύντοµη αναφορά για το χωριό στα πλαίσια της ευρύτε-ρης µελέτης για την επαρχία Σητείας δεν αναφερόταν σεκανένα ουσιαστικό στοιχείο πέρα από το να αναπτύσσει θε-ωρίες που δεν άντεχαν σε ουσιαστική ιστορική κριτική, αλλάκαι να απαντήσουµε στα ερωτήµατα που δηµιουργούνταναπό την ίδια την έλλειψη ιστορικών στοιχείων. Τα τοπω-νυµία ήταν αρχικός βοηθός, εν συνεχεία µια τυχαία συ-νάντηση µε εργαζόµενη στην Εθνική στατιστική υπηρεσία,η επίσκεψη στην εθνική βιβλιοθήκη στην Αθήνα αλλά καιτ’ αποµνηµονεύµατα Αγγελάκι και Παπαδάκη σχετικά µετις επαναστάσεις. Το αρχείο του δηµοτικού σχολείου πουσήµερα µέρος του (µετά το 1947) σώζεται στο σχολείο τουΠισκοκεφάλου, ό,τι µπορούσε να βρεθεί σε αξιοποιήσιµηκατάσταση από το αποκαλούµενο «σχολείο» του Σκορ-δύλλου και πολλές διηγήσεις από ανθρώπους που τα ονό-6
µατα αναφέρονται στις παραποµπές. Τελικά όλα ήρθαν βο-λικά ή σχεδόν βολικά στην προσπάθεια να αναζητήσουµετη χαµένη ουσιαστικά ιστορία των ορεινών όγκων της επαρ-χίας Σητείας.Το κείµενο που παρουσιάζεται είναι ουσιαστικά η προ-σπάθεια που κατέβαλα να δώσω τα πρώτα στοιχεία σ’ ένασηµείο της Σητείας σχεδόν άγνωστο. Ξεκίνησε από το µη-δέν, πρέπει και µπορούν ακόµα να γίνουν πολλά, οι πα-λαιότεροι φεύγουν κι εµείς πρέπει να θυµόµαστε αυτούςοι οποίοι πάλεψαν σ’ ένα τόπο όχι εύκολο όµως όµορφοκαι σε όλες τις περιπτώσεις φιλόξενο και για τους ξένουςαλλά κυρίως και στους ίδιους τους κατοίκους του.Το βιβλίο αυτό δε θα µπορούσε να γίνει πραγµατικό-τητα αν δεν υπήρχε η βοήθεια από την εταιρία
Ικτίνος Τε-χνική- Τουριστική Α.Ε.
και τον συνεργάτη της εταιρίαςστη Σητεία κ
. Μιχάλη Σαρουλάκη
, Πολιτικό Μηχανικό.Η εταιρία αν και δεν είναι εντόπια στήριξε µια προσπά-θεια που εντόπιοι αρνήθηκαν να στηρίξουν. Ευχαριστώ απόκαρδιάς την Ικτίνος Α.Ε. κι εύχοµαι να συνεχίσει να ενι-σχύει προσπάθειες ανάπτυξης της πολιτιστικής αναβάθµι-σης απ’ όπου κι αν προέρχονται. Να ευχαριστήσω τον ξά-δερφό µου Γιώργο Μανταλλιωτάκη που ήταν ο βασικός εµ-πνευστής στο ξεκίνηµα αυτής της προσπάθειας. Τον πα-τέρα µου
Γιάννη Τσικαλάκη
για τα πολλά στοιχεία πουπροσέφερε στην έρευνα αλλά και τις διορθώσεις των δο-κιµίων αλλά και όλους όσοι προσέφεραν την παραµικρή πλη-ροφορία ιστορική ή συναισθηµατική για να γίνει τελικά τ’όνειρο πραγµατικότητα.Μεγάλο ευχαριστώ εκ µέσης καρδιάς στον Πανοσιολο-γιώτατο Πρωτοσύγκελο της Μητροπόλεως Ιεραπύτνης καιΣητείας Αρχιµανδρίτη κ.
Κύριλλο ∆ιαµαντάκη
, ο οποίοςανέλαβε αποκλειστικά τη σελιδοποίηση του βιβλίου, αλλά7
ενίσχυσε ηθικά τόσο τη συγγραφή όσο και την εκτύπωση.Καθώς ετοιµάζαµε τις τελευταίες γραµµές πριν την έκ-δοση έφτασε η είδηση του θανάτου ενός καλού φίλου. Φί-λου δικού µου και φίλο του Σκορδύλλου, του Μάριου Κα-ραβασίλη. Ο Μάριος έκανε πράξη τη φράση «είµαι από τοχωριό της γυναίκας µου» κι ο οποίος την ώρα που σπί-τια στο Σκορδύλλο πέφτουν εκείνος έχτισε ένα καινούριο,πίστεψε και περίµενε το βιβλίο από τη µια και συγκίνη-µενος µιλούσε για το ντοκιµαντέρ, δεν τον πρόλαβα! Φαν-τάζοµαι να χαίρεται κι από κει που είναι τώρα…Μια τελευταία σκέψη περνά από το νου γιατί έκανα αυτήτην προσπάθεια αναζήτησης των οικισµών Σκορδύλλου, Ρί-ζας και Αγίου Μάµα· δεν ήταν µόνο το γεγονός ότι κα-νείς µέχρι σήµερα δεν είχε κανένα ενδιαφέρον για τα χω-ριά αυτά αλλά ούτε και γιατί έπρεπε να βρούµε στοιχείαπου θα πλουτίσουν την τοπική µας ιστορία αλλά γιατί οτόπος εκείνος κάνει θάλασσα τη σκέψη για ένα τόπο πουµέρα µε τη µέρα ερηµώνει. Είναι µέσα έντονη η επιθυµίανα διατηρηθεί στη µνήµη και να ταξιδεύει τους νεότερουςεκείνο που εγώ πρόλαβα έστω και για µια στιγµή. Να πα-ραµείνει η αστραπή του νου λίγο περισσότερο και να φω-τίζει το δρόµο...Εύχοµαι αυτή η µικρή προσπάθεια που ξεκίνησε από τοµηδέν να πραγµατοποιηθεί και για άλλα χωριά και η το-πική µας ιστορία να γίνει πλουσιότερη.Σητεία ∆εκέµβριος 2007
µε τους πρώην εχθρούς τους Ενετούς στον κοινό αγώνα κατάτων τουρκικών επιθέσεων ώς το 1645 και µέχρι το τέλοςτης πολιορκίας του Χανδακα το 1669. Τότε πολλοί τωνΣκορδύλων έφυγαν από την Κρήτη και πήγαν στην Κέρ-κυρα για να δηµιουργήσουν εκεί την οικογένεια των Βαλ-βή-Σκορδίλη. Όσοι έµεινα στην Κρήτη αποσύρθηκαν σταορεινά µέρη, έτσι εξηγείται και η θέση του σηµερινού Σκορ-δύλου, εξακολούθησαν τον αγώνα κατά των κατακτητώνµε διάφορα ονόµατα. Σηµαντική είναι η ανάµιξή τους στηνεπανάσταση του 1770 στην περιοχή των Σφακίων µε ση-µαντικότερο το Γεώργιο Σκορδίλη από το χωριό Μουρί,αλλά και στη συνέχεια στην επανάσταση του 1821-1830 απότο ίδιο χωριό δύο ιερείς οι Γεώργιος και Ιωάννης, πατέ-ρας και γιος αντίστοιχα. Στην ίδια επανάσταση έλαβε µέ-ρος και ο Νικόλαος Σκορδίλης (1380), ο οποίος διατέλε-σε µέλος της τετραµελούς επιτροπής εξωτερικών υποθέσεων.
3
Χρόνος Κτήσης
Από τα στοιχεία που έχουµε λοιπόν, σχετικά µε την οι-κογένεια των Σκορδύλων, δε µπορούµε να ισχυριστούµεότι ο ίδιος ο Μαρίνος Σκορδίλης ή κάποιος από τους άµε-σους απόγονους του ίδρυσαν το µικρό και άνυνδρο ορεινόχωριό στην περιοχή της Σητείας. Η οικογένεια εγκατα-στάθηκε στην περιοχή των Χανίων βάση της δικαιοδοσίαςτου ∆ούκα Κωνσταντίνου και κατ’ επέκταση του Αυτο-κράτορα Αλεξίου του Α
´
του Κοµνηνού. Εξάλλου σηµαν-τικό στοιχείο, που ισχυροποιεί τα επιχειρήµατα περί της14
3
Νικ. Καλοµενόπουλου,
Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια
τ.21, εκδόσεις Φοίνιξ Αθήναι 1933, σελ. 954-955.
ανυπαρξίας του Σκορδύλλου κατά την ενετοκρατία, είναιτο ότι κατά την απογραφή του Petro Castrofylaca το 1583δεν αναφέρεται αλλά ούτε και στη µέχρι σήµερα γνωστήχαρτογραφία έχει σηµειωθεί τέτοιο όνοµα στην περιοχή τηςΣητείας. Εξάλλου και ο ισχυρισµός ότι καταστράφηκε απότις επιθέσεις των Τούρκων ή του Μπαρµπαρόσα το 1535-1537 δεν µπορεί να είναι ορθός
4
. ∆εν µπορεί δε να συµ-βαίνει αυτό για τρεις λόγους: α) το χωριό του Σκορδύλ-λου απέχει µόνο κατ’ ολίγον από το οργανωµένο Φρού-ριο του Monte Forte στο οποίο υπήρχε ισχυρή και οργα-νωµένη φρουρά
5
, β) η περιοχή είναι κατά πολύ αποµα-κρυσµένη από τα παράλια της Κρήτης και ειδικά της Ση-τείας µε δρόµους όχι ιδιαίτερα προσιτούς, συνυπολογιζο-µένου ότι κανείς δεν τολµά να κάνει αποβατική επιχείρησησε τέτοιο βάθος τη στιγµή που υπήρχε φρούριο µε ισχυρήφύλαξη, γ) ακόµα ένα στοιχείο που προστίθεται στα επι-χειρήµατα για τη χρονολογία κτίσης του οικισµού είναι καιη απουσία του από τη λίστα της απογραφής που πραγµα-τοποίησαν οι Οθωµανοί µε την τελική κατάκτηση της Κρή-της το 1671,
6
τέλος δ) βάση των σωζόµενων κτηρίων δεβρίσκεται οίκηµα που να παραπέµπει σε ενετική περίοδο,τα κτίσµατα έχουν την κλασσική δοµή της οθωµανικής πε-ριόδου στην Κρήτη µε τα χαρακτηριστικά της αγροτικήςοικείας. Άρα η υπόθεση ότι µετά την κατάληψη της Κρή-15
4
Νίκου Παπαδάκη,
Σητεία Πατρίδα του Μύσωνα και Κορνάρου
,Σητεία 1981, σελ. 124.
5
Εµµανουήλ Κουτσαντωνάκη, «Το Απάνω Καστέλλι (Monte For-te) και ο Άη-Γιώργης ο Απανωκαστελλίτης εις την περιοχήν ΚρυώνΣητείας»,
Αµάλθεια
(1973), 43-46.
6
Νικολάου Σταυρινίδη, «Έγγραφα εκ του Τουρκικού Αρχείου Ηρα-κλείου»,
Μύσων
τ. Γ (1935), 15.
της από τους Οθωµανούς και ειδικότερα του Χάνδακα οιεναποµείναντες Σκορδύληδες και πιθανόν οι καταγόµενοιαπό τους Σαρακίνους να εγκαταστάθηκαν στην ορεινή καιάνυνδρη, ουσιαστικά, περιοχή που σήµερα βλέπουµε ναυπάρχει το γραφικό χωριό.Ανακεφαλαιώνοντας, λοιπόν, τα στοιχεία µας µπορού-µε να εξάγουµε τα εξής συµπεράσµατα σχετικά µε την ιστο-ρία περί της χρονολογίας κτήσεως µπορούµε να πούµε ότικάποιοι από τους απογόνους του Μαρίνου Σκορδύλη εγ-καταστάθηκαν στην περιοχή της Σητείας και ειδικότερα στοΣκορδύλλο κατά την περίοδο µετά την τελική πτώση τουΧάνδακα στους Οθωµανούς. Οι γνώσεις µας περί της οι-κογένειας των Σκορδύλων επιτρέπει να γνωρίζουµε ότιυπήρξε εγκατάσταση των Σκορδύληδων στη περιοχή τηςΣητείας και όπως αναφέραµε σε ορεινές περιοχές
7
. Το Σκορ-δύλλο είναι χωριό που κατ’ εξοχήν είναι ορεινό, εν πολ-λοίς άνυνδρο µε την έννοια της ανυπαρξίας πηγής µε µε-γάλη και σταθερή ροή, και άρα καθόλου θελκτικό προς τουςΟθωµανούς οι οποίοι κατοικούσαν σε περιοχές πλούσιες καιικανές για αγροτικές καλλιέργειες. Τέλος βάση του το-πωνυµίου της Σαρακίνας πλησίον του χωριού παραπέµπειστην οικογένεια των Σκορδύλων και δει στους απογόνουςµε την επωνυµία Σαρακήνοι. Ο τελευταίος ισχυρισµός, ανκαι εν πολλοίς αυθαίρετος, είναι λογικός. Βέβαια πέρα απότις ιστορικές πηγές η ύπαρξη των κτισµάτων που δεσπό-ζουν στο χωριό δηλώνουν ξεκάθαρα και την καταγωγή καιχρονολογία προέλευσης. Κτίσµατα λιτά, πετρόκτιστα µε τιςκαµάρες που κλασσικά συναντούµε στα κτίσµατα της Οθω-µανικής περιόδου µε χαρακτηριστικότερο όλων τις καµά-16
7
Νικ. Καλοµενόπουλου,
ό.π.
, σελ. 955.
λιών που µέχρι εκείνη τη στιγµή υπήρχαν για την αύξη-ση της χρηστικής ικανότητας του χώρου.Το 1995 τοποθετήθηκε µόνιµος ιερέας στην ενορία ο π.Νικόλαος Ροδουσάκης ο οποίος προχώρησε στην επέκτασητης αίθουσας και στην δηµιουργία µεγαλύτερων εγκατα-στάσεων για την λειτουργία του Ναού που από την περίο-δο εκείνη µετατράπηκε σε κοινοβιακό προσκύνηµα µε τη µό-νιµη παρουσία ιερέως την περίοδο του δεκαπενταύγουστου.Σηµαντικό γεγονός για την ανάπτυξη του προσκυνήµατοςαπετέλεσε το γεγονός να γίνει εγκατάσταση παροχής ηλε-κτρικού ρεύµατος πράγµα που ναι µεν µείωσε το γραφικότου προσκυνήµατος αλλά συνέβαλε καθοριστικά στη γενι-κότερη ανάπτυξή του µε το να γίνει επισκέψιµο. Το έργοσυνέχισε ο π. Ιωάννης ∆ανδουλάκης από το 1997 έως το2000 οπότε και ανέλαβε ο π. Μιχαήλ Μπετείνης, ο οποίοςσυν τω χρόνω πέτυχε να αναδείξει το µικρό αυτό ναό σ’ ένααπό τα µεγάλα προσκυνήµατα της επαρχίας Σητείας.Στη σκεπή του ναού υπάρχει από το 1996 κεραµίδι, οπροαύλιος χώρος είναι αισθητά µεγαλύτερος, υπάρχει µι-κρή κρήνη και φυσικά πολύ περισσότερα κελιά για τις ανάγ-κες των εκεί διαµενόντων προσκυνητών την περίοδο τουδεκαπενταύγουστου και της ηµέρας της εορτής. Το προ-σφερόµενο κέρασµα µε το τέλος των ακολουθιών είναι πλέ-ον παράδοση που δείχνει το φιλόξενο χαρακτήρα των κα-τοίκων της περιοχής.Το σηµείο αυτό περισσότερο είχε να προσφέρει µια µαρ-τυρία για το µέλλον και λιγότερο να καταδείξει στοιχείαάµεσου ιστορικού ενδιαφέροντος. Η κρίση να είναι επιει-κής.64
Επίλογος
Όταν πριν από καιρό ξεκινούσε το ταξίδι στην ιστορίακανείς δε µπορούσε να φανταστεί την πολυπλοκότητα αλλάκαι ποσότητα των στοιχείων. Η µέχρι εκείνη τη στιγµήανύπαρκτη έρευνα δεν οδηγούσε σε κανένα πραγµατικό ιστο-ρικό στοιχείο και κανείς δεν εγνώριζε κάποιες πληροφο-ρίες.Τα µικρά χωριά του ορεινού όγκου στο κέντρο της επαρ-χίας Σητείας δεν έχουν πολλές ιστορικές καταγραφές. Οιιστορικές µαρτυρίες µέρα µε τη µέρα χάνονται µαζί µε τοφυσικό τέλος των ανθρώπων που τις έζησαν. Η καθηµε-ρινότητά µας γίνεται µέρα µε τη µέρα φτωχότερη αφού χά-νουµε τη σχέση µας µε το παρελθόν. Η σύντοµη αυτή ιστο-ρική αυτή έρευνα έδειξε ότι τα χωριά του ορεινού όγκουκαι συγκεκριµένα το Σκορδύλλο, η Ρίζα και ο Άγιος Μά-µας, είναι κλασσικά δείγµατα αρχιτεκτονικής της περιό-δου των οθωµανικών χρόνων. Η τοποθεσία του φανερώ-νει ότι στα δύσκολα χρόνια της οθωµανικής περιόδου οιχριστιανοί κάτοικοι της Κρήτης επέλεγαν οικισµούς πε-ρισσότερο ορεινούς και άγονους για να κατοικούν αφού τιςπεριοχές µε εκτάσεις προς καλλιέργεια κατοικούσαν οι Οθω-µανοί. Είναι πιθανόν ότι η δηµιουργία των οικισµών αυ-τών έγινε εξαιτίας της δύσκολης σε καλλιέργεια γης αλλάκαι του σχετικά άνυνδρου του Σκορδύλλου και της Ρίζας.Στην περίπτωση του Αγίου Μάµα, κρίνοντας από το όνο-µα αρχικά αλλά και το γεγονός ότι τα περισσότερα απότα ελαιόδεντρα είναι παλαιά δείχνει το πώς ο οικισµός ακο-λούθησε πιστά τις εντολές της οθωµανικής διοίκησης ασχο-65
λουµένους µε την παραγωγή ελαιόλαδου για να καλύψειτις πολλές ανάγκες πρώτης ύλης για την παρασκευή σα-πουνιού, προϊόντος µε πολύ µεγάλη κατανάλωση από τουςΟθωµανούς λόγω της προσωπικής υγιεινής που επιβάλειη θρησκευτική πίστη τους.Πολλά είναι τα αναπάντητα ερωτήµατα αλλά και οι προ-βληµατισµοί σχετικά µε τις εκκλησίες της περιοχής. Οι εκ-κλησίες είναι χτισµένες την περίοδο µετά την υπογραφήτης σύµβασης της Χαλέπας. Ποιες µπορεί άραγε να ήτανοι συνθήκες που επικρατούσαν στην περιοχή για το χρι-στιανικό στοιχείο, ώστε να µην είναι δυνατή η οικοδόµη-ση εκκλησιών, προνόµιο που οι χριστιανοί είχαν αποκτή-σει ήδη από την εποχή της υπογραφής του hatti-Serif το1839 και στη συνέχεια του hatti-humayum το 1856.Φυσικά είναι άξιο λόγου και περιέργειας το όνοµα αλλάκαι η ιστορική καταγωγή του Αγίου Μάµα. Ένα αµιγώςµουσουλµανικό χωριό το οποίο κατά πάσα πιθανότητα ήτανχωριό εξισλαµισµένων χριστιανών που διατήρησαν την ανά-µνηση του ονόµατος.Κλείνοντας αυτή την έρευνα µπορούµε να πούµε µε σι-γουριά ότι αναδύθηκαν τα πρώτα στοιχεία ιστορίας για τουςτρεις οικισµούς. Είναι βέβαιο ότι υπάρχουν κι άλλα στοι-χεία που η έρευνα σύντοµα θ’ αναδείξει. Η ιστορική έρευ-να ελπίζουµε ότι µόλις άρχισε. Πολλές φορές το µέγεθοςδεν έχει να κάνει µε την ουσία και αυτό έγινε πραγµατι-κότητα στην παρούσα εργασία. Οι οικισµοί των ορεινώνόγκων της Σητείας µέχρι σήµερα σε πολλούς είναι άγνω-στοι όχι µόνο ιστορικά αλλά και γεωγραφικά, εδώ πρέ-πει να σταµατήσουµε και να πάρουµε ως αφετηρία το γε-γονός της σηµασίας των ιστορικών γεγονότων που έκρυ-ψαν τα βουνά της Κρήτης από το τέλος της Μινωικής πε-ριόδου µέχρι τις µέρες µας
