H βυζαντινή και η Ενετική οχύρωση της πόλης των Χανίων

Η πρώτη οχύρωση της πόλης των Χανίων, της αρχαίας Κυδωνίας, ανάγεται στους ελληνιστικούς χρόνους, βάσει της χρονολόγησης που υποδεικνύει η τοιχοποιία, και περιέβαλλε το λόφο του Καστελλίου.

Το βυζαντινό τείχος συνδέεται με την ανακατάληψη της Κρήτης από το Νικηφόρο Φωκά το 961 και το πρόγραμμα ανοικοδόμησης και οχύρωσης καίριων θέσεων της Κρήτης και της ευρύτερης περιοχής του Αιγαίου που ακολούθησαν οι Βυζαντινοί.

Η πρώτη βυζαντινή περίοδος διήρκεσε από το 395 ως το 824 μ.Χ. Γι' αυτήν δεν υπάρχουν αρκετές καταγραφές. Κατά την Αραβοκρατία που ακολούθησε η πόλη ονομαζόταν Al Hanim. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου οι Χριστιανικοί πληθυσμοί μετακινήθηκαν προς τα ορεινά του νομού λόγω των διωγμών.

Ο Βυζαντινός στρατηγός Νικηφόρος Φωκάς (μετέπειτα αυτοκράτωρ) επανακατέλαβε την πόλη το 961 μ.Χ.

Η δεύτερη βυζαντινή περίοδος κράτησε μέχρι το 1204 μ.Χ. και το όνομά της άλλαξε σε Χανιά. Οι Βυζαντινοί άρχισαν να ενισχύουν με οχυρωματικά έργα την πόλη χρησιμοποιώντας αρχαία οικοδομικά υλικά, με σκοπό να αποτρέψουν και άλλη αραβική επιδρομή. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου τα Χανιά αποτελούν επίσης έδρα επισκόπου.

Η οχύρωση των βυζαντινών χρόνων φαίνεται πως ακολούθησε την αρχαία χάραξη λόγω της διαμόρφωσης του λόφου και οικοδομήθηκε κυρίως με υλικό σε δεύτερη χρήση από την αρχαία Κυδωνία, γεγονός που οφείλεται στην εκτεταμένη καταστροφή της πόλης μετά την περίοδο της Αραβοκρατίας (824-961).

Μετά την άλωση της Πόλης από τους Φράγκους το 1204, η Κρήτη παραχωρήθηκε σε έναν από τους αρχηγούς της Δ’ Σταυροφορίας, τον Βονιφάτιο τον Μομφερατικό, ο οποίος με τη σειρά του την πούλησε στους Ενετούς (τους οποίους είχε ανάγκη) για το συμβολικό ποσό των 1000 ασημένιων μάρκων (ή 5000 χρυσά δουκάτα).

Η Βενετία όμως ήταν τότε απασχολημένη με τις κτήσεις της στην Πελοπόννησο και το Αιγαίο και έτσι βρήκε ευκαιρία ο Γενουάτης Ερρίκο Πεσκατόρε (Pescatore, δηλ. «ψαράς») να καταλάβει μεγάλο μέρος της Κρήτης το 1206.

ΕΝΕΤΙΚΑ ΤΕΙΧΗ

Τα βενετσιάνικα τείχη των Χανίων σώζονται σήμερα σε μεγάλη έκταση, με ένα πλήθος ωστόσο από προβλήματα που οφείλονται σε καταστροφές από τις ιστορικές περιστάσεις, από φυσικές, ή χημικές φθορές, κατεδαφίσεις, καταχώσεις, αποκρύψεις από νεώτερες οικοδομές. Η κατάσταση ωστόσο είναι αναστρέψιμη και είναι δυνατή η ανάκτηση σε βάθος χρόνου του 95% περίπου του μνημείου με μια σειρά από περισσότερο, ή λιγότερο δαπανηρές ενέργειες, οι οποίες ωστόσο σε ένα βαθμό είναι ήδη σε εξέλιξη.Η διαμόρφωση του εδάφους, αστοχίες στο σχεδιασμό των οχυρώσεων και ατέλειες στην κατασκευή τους, καθώς και το σχετικά αιφνίδιο της επιθέσεως των Τούρκων το καλοκαίρι του 1645, αναίρεσαν στην ουσία την αξία των οχυρώσεων των Χανιών, αφού κυριεύτηκαν μετά από σύντομη πολιορκία. Σοβαρές βλάβες είχαν επέλθει από τους βομβαρδισμούς στη νοτιοδυτική πλευρά, κυρίως στον προμαχώνα και τον επιπρομαχώνα Lando, στην PiattaForma, στην cortina  μεταξύ των προμαχώνων Santa Lucia και Moncenigoκαι αλλού. Οι ζημιές επισκευάστηκαν βιαστικά και όχι με τον καλύτερο τρόπο. Η ελλιπής συντήρηση στα χρόνια της τουρκοκρατίας επίσης συνέτεινε στην πρόκληση αρκετών φθορών κατά την περίοδο αυτή, ενώ έγιναν και ορισμένες επεμβάσεις, όχι πάντα εύστοχες.

Από τα μέσα του 19^ου αιώνα ο ρόλος των οχυρώσεων έχει εντελώς υποβαθμιστεί και σταδιακά παραμελούνται. Στη διάρκεια της διεθνούς κατοχής (1878-1898) σε πολλά σημεία των αναχωμάτων κτίζονται στρατόπεδα και άλλα κτίρια εξυπηρέτησης των αναγκών των στρατευμάτων. Στα τέλη του αιώνα και κατά τη διάρκεια της Κρητικής Πολιτείας, τα τείχη θεωρούνται ένα επαχθές σύμβολο σκλαβιάς για το χριστιανικό πληθυσμό, το οποίο θα πρέπει να εξαφανιστεί, ώστε να συμβάλει στην ανάπτυξη της πόλης και την ενοποίηση της παλιάς με τη νέα. Το νέο ρυμοτομικό σχέδιο που συντάσσεται, προβλέπει την ενοποίηση οδικών αξόνων της νέας πόλης με την παλιά. Για τον λόγο αυτό δημιουργούνται μεγάλα ρήγματα μεταξύ του προμαχώνα San Salvatore και του φρουρίου Φιρκά, στη δυτική cortina, στηνcortina μεταξύ των προμαχώνων Lando και Piatta Forma, κατεδαφίζεται η Porta Retimiotta, δημιουργούνται δύο ακόμη ρήγματα κοντά στον προμαχώνα Santa Lucia και ένα δίπλα στην πύλη Sabbionara. Τα τείχη παραχωρούνται με νόμο του 1905 στον Δήμο Χανίων για κατεδάφιση και η τάφρος παραχωρείται σε ιδιώτες και μετατρέπεται κατά το μεγαλύτερο μέρος της σε λαχανόκηπους, ενώ αρχίζουν να κτίζονται σιγά-σιγά και μεγάλα κτίρια από την πλευρά του αντιτειχίσματος. Το 1908 αρχίζει να κτίζεται η Δημοτική Αγορά, η οποία θεμελιώθηκε ακριβώς πάνω στον προμαχώνα Piatta Formaκ αι αφού κατεδαφίστηκαν οι εκατέρωθέν του επιπρομαχώνες Santa Maria και San Giovanni και τα προϊόντα της κατεδάφισης ρίχτηκαν μέσα στην τάφρο. Στη δεκαετία του 1930 κατεδαφίστηκε το ανώτερο μέρος του προμαχώνα Santa Lucia και με τα προϊόντα της κατεδάφισης μπαζώθηκε η τάφρος. Ανάλογες επεμβάσεις με κατάχωση και μετατροπή της τάφρου σε δρόμο έγινε και στο τμήμα μεταξύ των προμαχώνων Piatta Forma και Santa Lucia (οδός Νικηφόρου Φωκά), καθώς και στο νότιο τμήμα της δυτικής cortina(οδός Μελετίου Πηγά). 


Στη δεκαετία του 1960 κτίστηκαν πάνω στον προμαχώνα San Salvatore το ογκώδες κρατικό ξενοδοχείο «Ξενία», εντός της τάφρου, στο πλευρό του προμαχώνα Lando ο κινηματογράφος «Αστέρι» και σε ανάλογη θέση του προμαχώνα  Santa Lucia ο κινηματογράφος «Ρεγκίνα» και στα χρόνια της δικτατορίας το γειτονικό, μεγάλο ξενοδοχείο «Κρήτη». Σε μεταγενέστερα χρόνια πάνω στις επιχωματώσεις των τειχών κατασκευάστηκαν αυθαίρετες κατοικίες φτωχών, ενώ σε κατοικίες τρωγλοδυτών μετατράπηκαν σπηλαιώσεις, που δημιουργήθηκαν στην ανατολική και τη νότια cortina. Στη δεκαετία του 1950 μεγάλα τμήματα των τάφρων, που είχαν μετατραπεί σε λαχανόκηπους και χαρακτηριστεί ως «ανταλλάξιμα», παραχωρήθηκαν σε πρόσφυγες για αγροτική αποκατάσταση.Με τον χαρακτηρισμό της παλιάς πόλης με τις οχυρώσεις της ως «ιστορικού, διατηρητέου μνημείου», άρχισαν κυρίως από το Υπουργείο Πολιτισμού διάφορες ενέργειες ανάκτησης του μνημείου, όπως εκτεταμένες απαλλοτριώσεις της ανατολικής, δυτικής και νότιας τάφρου. Πραγματοποιούνται μικρής προς το παρόν έκτασης εργασίες αποκατάστασης των τειχών σε διάφορα σημεία και αποκαλύφθηκαν και πάλι το μεγαλύτερο μέρος του προμαχώνα Santa Lucia, το ανώτερο δυτικό πλευρό της  PiattaForma και τμήμα της μεταξύ των προμαχώνων αυτών cortina. Με τον τρόπο αυτό έχουν δημιουργηθεί σημειακές παρεμβάσεις για την αναζήτηση των καταχωμένων οχυρώσεων. Παράλληλα από τον Δήμο Χανίων και το Υπουργείο Πρόνοιας έχει προχωρήσει η κατασκευή ομαδικών κατοικιών, που θα στεγάσουν τους αυθαίρετους παραπηγματούχους των τειχών και έχει κατεδαφιστεί ένα μέρος από τις κατοικίες αυτές. 


Παρά το πλήθος και τη σοβαρότητα των επεμβάσεων στις βενετσιάνικες οχυρώσεις των Χανίων, εντούτοις είναι εφικτή η σχεδόν πλήρης ανάκτηση του σημαντικού αυτού μνημείου, με μια σειρά από δαπανηρές αλλά και τολμηρές ενέργειες που θα αλλάξουν πλήρως τη μορφή του ιστορικού κέντρου της πόλης με την ανάκτηση του μνημειακού και ενιαίου χαρακτήρα των οχυρώσεων, θα βελτιώσουν την ποιότητα ζωής και θα δημιουργήσουν μια μεγάλη ζώνη πρασίνου με συμβατές με τον χώρο χρήσεις.
Για την υλοποίηση των έργων αυτών θα πρέπει να συνεχιστούν οι αρχαιολογικές έρευνες, προκειμένου να εντοπιστούν πλήρως όλα τα σωζόμενα τμήματα και να γίνει μια νέα ακριβής αποτύπωση. Παράλληλα θα πρέπει να αναζητηθούν, εκτός από τις μέχρι σήμερα γνωστές, απεικονίσεις κυρίως από τα βενετσιάνικα αρχεία, κατασκευαστικές πληροφορίες από το πλήθος των ανέκδοτων, γραπτών πηγών και άγνωστο φωτογραφικό υλικό. Στη συνέχεια θα πρέπει να πραγματοποιηθούν έρευνες για τον πλήρη προσδιορισμό των υλικών και των τρόπων δόμησης, αναλύσεις των αιτίων των φθορών και να συνταχθεί μια πλήρης μελέτη αποκατάστασης του μνημείου. Η μελέτη αυτή θα πρέπει να συνοδεύεται από τολμηρές αλλαγές στα επίπεδα κάποιων δρόμων και κυκλοφοριακές ρυθμίσεις.  

Ο Πεσκατόρε είχε τον τίτλο του κόμη της Μάλτας, αλλά ουσιαστικά ήταν πειρατής. Και βασικά ενεργούσε για λογαριασμό του παρά εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της Δημοκρατίας της Γένοβας που πάντως τον βοήθησε όταν επενέβησαν οι Ενετοί. Για να εδραιώσει την κυριαρχία του ο Πεσκατόρε άρχισε να χτίζει και να επιδιορθώνει φρούρια σε όλη την Κρήτη.

Οι Ενετοί αντέδρασα άμεσα στην παρουσία Γενοβέζων στο νησί με μια αποτυχημένη επέμβαση το 1207. Το 1209 γίνεται νέα εκστρατεία που διήρκεσε ως το 1211. Ο Πεσκατόρε τελικά αποχώρησε, αφού (σύμφωνα με μια φήμη) πληρώθηκε αδρά από τους Ενετούς.

Έτσι ξεκίνησε η περίοδος της ενετικής κυριαρχίας που κράτησε μέχρι το 1645 όταν ήρθαν οι Τούρκοι.

Στην αρχή οι Ενετοί ήταν σκληροί και καταπιεστικοί, αλλά σιγά σιγά οι σχέσεις τους με τους ντόπιους εξομαλύνθηκαν. Η επαφή τους με τη Βενετία βοήθησε στο να αναμειχθούν οι δύο κουλτούρες, χωρίς όμως οι Κρήτες να χάσουν τις ελληνοχριστιανικές τους παραδόσεις. Το όνομα της πόλης άλλαξε σε La Canea και οι βυζαντινές οχυρώσεις ενισχύθηκαν δίνοντας στα Χανιά τη σημερινή τους μορφή. Επίσης, μετά από την άλωση της Κωσταντινούπολης από τους Οθωμανούς το 1453, αρκετοί ιερείς, μοναχοί, καλλιτέχνες και άνθρωποι των γραμμάτων βρήκαν καταφύγιο στην Κρήτη βοηθώντας στην πολιτιστική ενίσχυση του νησιού. Τα Χανιά, κατά την περίοδο αυτή, περιέχουν μίγμα βυζαντινού, ενετικού και κλασικού ελληνικού πολιτισμού.

Τα τείχη της δεν κατάφεραν να αποτρέψουν τους Οθωμανούς από το να καταλάβουν την πόλη το 1645 ύστερα από μια 2 μηνη πολιορκία. Οι Οθωμανοί αποβιβάστηκαν κοντά στο μοναστήρι της Γωνιάς στην Κίσσαμο, το οποίο και λεηλάτησαν και έκαψαν. Πολιόρκησαν τα Χανιά στις 2 Αυγούστου 1645. Οι απώλειες και από τις δυο πλευρές ήταν τεράστιες (ειδικά των Οθωμανών). Ο Οθωμανός διοικητής εκτελέστηκε στην επιστροφή του έχοντας χάσει περισσότερους από 40.000 άντρες. Αργότερα οι περισσότερες εκκλησίες μετατράπηκαν σε τζαμιά και τα πλούτη της πόλης μεταφέρθηκαν στην έδρα της Οθωμανικής αυτοκρατοριάς, την Κωνσταντινούπολη. Οι Τούρκοι εποίκησαν τις ανατολικές συνοικείες της πόλης (Καστέλι και Σπλάτζια), όπου και μετέτρεψαν τον Άγιο Νικόλαο των Δομινικανών μοναχών στο Κεντρικό τους τζαμί.

Το τείχος σήμερα είναι σε μεγάλο βαθμό κατεστραμμένο (και εξαφανισμένο) και έχει διατηρηθεί μόνο τοπικά, εξαιτίας της κατεδάφισης πολλών τμημάτων και της κάλυψής τους από μεταγενέστερες κατοικίες, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται ο ακριβής προσδιορισμός της κάτοψής του. Οι έρευνες ωστόσο έχουν αποδώσει μια γενική εικόνα της πορείας του.

Σαφές είναι ότι το τείχος αποτελούνταν από ευθύγραμμα τμήματα που απέδιδαν ωοειδές περίγραμμα, περιλάμβανε πύργους και είχε δύο βασικές εισόδους, μια ανατολική και μια δυτική, αλλά και μικρότερες. Η ανατολική πύλη έχει εντοπιστεί στη διασταύρωση των σύγχρονων οδών Κανεβάρω και Δασκαλογιάννη, ενώ η δυτική στην περιοχή της πλατείας Συντριβανίου. Και οι δύο πύλες προστατεύονταν από τετράπλευρους πύργους.

Από τα μέσα του 13ου αι. τα Χανιά πέρασαν στην κατοχή των Βενετών, προτεραιότητα των οποίων υπήρξε η άμυνα και περιφρούρηση της πόλης. Για το λόγο αυτό, ο μηχανικός Michele Sammichieli εκλήθη να επιβλέψει την κατασκευή των νέων τειχών, μεταξύ των ετών 1538-1549. 

 Η νέα οχύρωση περιλάμβανε και το λιμάνι και αποτελούνταν από ένα τετράπλευρο τείχος, ενισχυόμενο από τάφρο, αντιτείχισμα, καρδιόσχημους προμαχώνες και επιπρομαχώνες.

Η σημαντικότερη πύλη του κάστρου ήταν η λεγόμενη Ρεθεμνιώτικη Πόρτα (Porta Retimiotta), στα νότια.

Ο βενετσιάνικος προμαχώνας Πιάτα Φόρμα (Piatta Forma) 

Βρίσκεται στο κεντρικότερο σημείο της πόλης των Χανίων, πάνω στα θεμέλια του οποίου είναι χτισμένο το λαμπρότερο οικοδόμημα-μνημείο της πόλης μας, η Δημοτική Αγορά.

Η κατεδάφισή του αποφασίστηκε από την Κρητική Πολιτεία το 1903 και άρχισε να εκτελείται το 1908, διότι στη θέση του είχε αποφασιστεί η ανέγερση της Δημοτικής Αγοράς των Χανίων, για τις ανάγκες της οποίας κατεδαφίστηκαν εκ βάθρων και μπαζώθηκαν οι επιπρομαχώνες San Giovanni και Santa Maria.

ΠΗΓΗ 2 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

Φωτογραφίες τραβηγμένες τον Οκτώβριο του 2012 στο κέντρο των Χανίων. 

Επίσης οι ανάγκες ενοποίησης της παλιάς εντός των ενετικών τειχών πόλης, με την ολοένα αναπτυσσόμενη εκτός των τειχών, επίσπευσε τις διαδικασίες εξαφάνισης του μνημείου.

Βεβαίως ο προμαχώνας σώζεται ακέραιος σε βάθος 10-12 μέτρων κάτω από το έδαφος, επί του οποίου είναι θεμελιωμένη η Αγορά.

Σήμερα σώζονται κάποια απομεινάρια του προμαχώνα ανατολικά της Δημοτικής Αγοράς, με το χώρο να έχει διαμορφωθεί σε ένα πάρκο με γκαζόν και λουλούδια.

Η Πύλη και ο Προμαχώνας Sabbionara

Ο Προμαχώνας Sabbionara ( της άμμου), διατηρεί μέχρι σήμερα το ανάλογο τουρκικό όνομα Κουμ - Καπί (Kum Kapisi =Πόρτα της Άμμου) και βρίσκεται στη βορειοανατολική γωνιά των ενετικών οχυρώσεων και είναι εξολοκλήρου κτισμένος μέσα στη θάλασσα.

Στο μέτωπο του προμαχώνα σώζεται κυκλικό έμβλημα με το λιοντάρι του Αγίου Μάρκου και οικόσημα. Η πύλη είναι η μοναδική που σώζεται μέχρι σήμερα, τροποποιημένη ως προς την εξωτερική της όψη στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Λόγω των ρηχών υδάτων του ο λιμένας του Χανίων δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τα σημερινά σκάφη και αυτό έχει βοηθήσει στην κράτηση μιας παλαιάς ατμόσφαιρας γύρω του με τα σημάδια των προηγούμενων κυριαρχιών.

Ο προμαχώνας Santa Lucia 

Βρίσκεται στην νοτιοανατολική γωνιά των ενετικών οχυρώσεων, και το όνομα του προήλθε από την ορθόδοξη εκκλησία της Αγίας Φωτεινής (Lucia), που βρισκόταν στη σημερινή οδό Μίνωος. Το 1568 κατασκευάστηκε ο επιπρομαχώνας της Santa Lucia, του οποίου ένα μέρος σώζεται στην οδό Μίνωος. Μεγάλο τμήμα του προμαχώνα Santa Lucia έχει καταχωθεί στη δεκαετία του 1930 κάτω από την οδό Νικηφόρου Φωκά & Κύπρου.

Προμαχώνας Lando ή Schiavo ή Αγίου Δημητρίου

Ο προμαχώνας αυτός καλύπτει τη νοτιοδυτική γωνιά των ενετικών οχυρώσεων και πήρε το όνομα του από την ομώνυμη ορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Δημητρίου που υπήρχε στην περιοχή «Κρύο Βρυσάλι».

Ο ομώνυμος κυκλικός επιπρομαχώνας, διατηρείται εξολοκλήρου με αρκετές ανακατασκευές στην κορυφή του οποίου αποκαλύφθηκε μετά από ανασκαφική έρευνα το parapetto και οι κανονιοθυρίδες. 

Ο Προμαχώνας San Salvatore 

Βρίσκεται στη βορειοδυτική γωνία των ενετικών οχυρώσεων της Παλιάς Πόλης των Χανιών. Πήρε το όνομά του από το ναό και τη μονή San Salvatore των Φραγκισκανών Μοναχών που σώζεται στην περιοχή.

Ο Προμαχώνας San Salvatore Βρίσκεται στα δυτικά του Φρουρίου Φιρκά. Σήμερα σώζεται το μισό ενός κυκλικού πύργου από την αρχική οχύρωση του λιμανιού, που κατασκευάστηκε από τους Γενοβέζους στις αρχές του 13ου αιώνα. Ο πύργος αυτός του Προμαχώνα San Salvatore ενσωματώθηκε στις μεταγενέστερες οχυρώσεις.

Επάνω από τον Προμαχώνα San Salvatore υπάρχει ο ομώνυμος τετράπλευρος επιπρομαχώνας που κάλυπτε μαζί με το Φρούριο Φιρκά την περιοχή της θάλασσας και ένα τμήμα της δυτικής πλευράς των οχυρώσεων.

Ο Προμαχώνας San Salvatore αποτελούσε τμήμα των οχυρώσεων που κατασκεύασαν οι Ενετοί τον 16ο αιώνα στην πόλη, η οποία περικλειόταν από Τείχη για την άμυνα και την προστασία της από εξωτερικούς εχθρούς.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΚΕΙΜΕΝΑ