Ιστορία είναι τα σπουδαία γεγονότα που αλλάζουν τη ζωή των ανθρώπων, είναι οι μάχες, οι πολιτικές και οικονομικές αντιπαραθέσεις, οι μεγάλες συμφωνίες και διαφωνίες, οι απρόβλεπτες φυσικές καταστροφές, οι αντιδράσεις των ανθρώπων. Ιστορία όμως είναι και οι χιλιάδες καθημερινές στιγμές που μπορεί να μην τις γράψει ποτέ κανένα βιβλίο ή μπορεί και να τις συμπεριλάβει σε δυο γραμμές όλες και όλες σαν μια αιτία και ένα αποτέλεσμα. Την Ιστορία την φτιάχνουν άπειρες στιγμές κουράγιου, απελπισίας, υπομονής, χαράς, ανοησίας, τέχνης, ελπίδας, σιωπής ή φλυαρίας, απάθειας ή έρωτα, στιγμές που μπορεί να είναι και τεκμήρια για τους φιλόπονους μελετητές της Ιστορίας και αναλυτές του παρελθόντος. Και είναι και κάποιες στιγμές καλά κρυμμένες μέσα στα τεκμήρια της Ιστορίας που είναι γεμάτες ποίηση. Σαν ποίηση μου φάνηκαν τουλάχιστον εμένα αυτά που ανακάλυψα ανάμεσα στις σελίδες ενός τόμου της εφημερίδας "Η Κρήτη", του 1890, (1308 για τους Μουσουλμάνους) καθώς για άλλη μια φορά έψαχνα στα κιτρινισμένα φύλλα της.
Η γλώσσα της εφημερίδας μια κομψή καθαρεύουσα είναι αυτό που έπρεπε να είναι για εκείνη την εποχή και ταιριάζει ωραιότατα στα θέματα που είναι κυρίως δικαστικά και αναγγελίες πλειστηριασμών λόγω οφειλών, πολύ συχνών εκείνο το διάστημα λόγω οικονομικής δυσπραγίας στο νησί. Αυτήν την καθαρεύουσα έρχονται να αναστατώσουν τα τοπωνύμια που ξεπηδούν μέσα από τα καλοδιατυπωμένα κείμενα των συμβολαιογράφων και μετατρέπουν τις πράξεις σε παραμύθια με μαγικές λέξεις, ικανές να παγώσουν ή να ξεπαγώσουν τον ανθρώπινο χρόνο. Εις θέσεις λοιπόν:
Ακονιζέ αόρη
Κουνιούρη την Λιοφύτα
Ρούσο ξύλο
Μπαινοβγαίνω χωράφι
Σφακοπήγαδο εις την μακράν πεζούλαν
Τζιγκουνιανά εις την βρύσιν αποκάτω
Σφακιδέ
Κωνυγκέ
Ξεροκάμπια εις της κούρταις από πάνω έως του σχοινολάκκια τα χαράκια
Εις τα σπίθια απ ΄έξω
Θιμέ
Πορί
Κερατέ
Πέργυρον
Φασκόνερο
Αμόρους
Μαμακού
Αφέντη Χριστώ
Στενό σοκάκι ή χονδρά χαράκια
Κουρέντε
Ποταμίδα Ροβυθιά
Ροκαλίνα
Σπλατούρον
Τσε
Βότομον
Βούρι Λάκκον και Ανθρωπόλιθον
Παρπέρους
Μέρμηγκα Λαγκό
Γιούς Μπίρ το Πηγάδι
και σε πολλά άλλα μέρη, λιόδεντρα, αμπέλια, μουριές, αμυγδαλιές, ροδιές, συκιές, αχλαδιές, χαρουπιές, καρυδιές, πολλά μαζί ή λιγοστά, ακόμη και μισά δέντρα με την γύρω γη ή και χωρίς αυτήν αλλάζουν χέρια και ιδιοκτήτες. Εμμανουήλ, Στυλιανοί, Κωνσταντίνοι, Νικόλαοι, Μύρωνες, Χαλίλ, Αικατερίνες, Εγιούπ, Ελένες, Μαρίες και Ροδαμνιές, Μεχμέτ, Ρουκιγιέ, Δεμίρ και Ανεζίνες, επισπεύδοντες και οφειλέτες άλλοι χάνουν και στεναχωριούνται και άλλοι παίρνουν τα κτήματα και χαίρονται.
Στις πόλεις έγγραφα πλειστηριασμών καταγράφουν οικίες με τις μικρές αυλές τους, που μέσα στην σιωπή των επίσημων εγγράφων απογυμνωμένες από ανθρώπους μοιάζουν με στοιχειωμένες. Σπίτια με ανώγεια δωμάτια, ισόγεια μαγαζεία, κρήνες και χαζινέδες, τσικμάδες, πορτέγα και αναγκαία, μαγειρεία στις αυλές, μάνδρες λεμονιές και κρεβατίνες περιμένουν τις νέες νοικοκυρές για να ζωντανέψουν πάλι.
Το 1890 στα Χανιά μπορείς να μάθεις Ιταλικά με ένα μετζήτι το μήνα, και Γαλλικά με δύο, στους Καπουκίνους μοναχούς. Οι μήνες του χρόνου αν είσαι Μουσουλμάνος έχουν άλλα ονόματα, όπως Σαμπάν, Δζεμαγιέλ -Αχήρ, Ζιλκαδέ, Χεβάλ και Μουχαρέμ. Το Τελωνείο Χανίων δεν μπορεί να αποφασίσει αν η Κρήτη βρίσκεται στα 1300 ή 1800. Στις 13 Ιανουαρίου 1890 ειδοποιεί ότι εκποιούνται αζήτητα εμπορεύματα με ημερομηνία αφίξεως 1304 μεταξύ των οποίων δέκα κενά βαρέλια από την Βεγγάζη, μια κάλπη από τον Πειραιά και ένα δέμα βιβλία από την Πόλη.
Το Ερτογρούλ μια αυτοκρατορική Οθωμανική φρεγάδα βυθίζεται μακριά στην Ιαπωνία και ο έρανος στην Κρήτη, για τις οικογένειες των θυμάτων, αποφέρει εκατόν έξι χιλιάδες γρόσια .Ο πλήρης κατάλογος των συνεισφορών δημοσιεύεται στην εφημερίδα. Διαλέγω ένα όνομα στην τύχη και σας πληροφορώ ότι η Α. Εξ Αβδούλ Κερήμ Πασσάς έδωσε 100 γρόσια και το χαρέμιον αυτού άλλα 100.
Εν τω μεταξύ τον ίδιο χρόνο οι Χριστιανοί επαναστάτες παίρνουν αμνηστία από τον Πάνσεπτο Άνακτα, οι απαγωγές κορασίδων και οι ζωοκλοπές είναι ένα θέμα, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι, Καραβανάδες και Ξυπόλητοι Ελληνοκρητικοί, τρώγονται μεταξύ τους άγρια.
Το τελωνείο Χανίων αυτή την φορά μας ειδοποιεί ότι στις 10 Οκτωβρίου του 1890 ένα δέμα, με ενδύματα, προελεύσεως Τσεσμέ, αφίχθει για τον Σαπάν Εφένδη με το 41ον ταξίδι του ατμόπλοιου Θήβαι της ετερίας Λόυδ. Το δέμα δεν εζητήθη και δι΄ αυτό εκποιείται.
