Ο Αγιομηνάς ο Ηρακλειώτης, ο Φιλιππιάτης, ο Ανακατεμένος, που δε γνωρίζει τι καιρό θα κάνει, ο Σκιγιάτης και Χαμένος, αφού οι μέρες του «χάνουν το φως τους», ο Παχνιστής και Μεσοσποριάς, ο Μεθυστής των Κρητικών, o Ταξιάρχης και o Βροχάρης.
Ο Νιαστής για τα τελευταία οργώματα (νεάσματα) της γης. Ο προτελευταίος εγγονός του Χρόνου και ο τελευταίος γιος του φθινοπώρου. Ο Καφεδής, ο Άμυαλος, ο Μοναχησιάρης και ο Αντριάς. Ο Κρασομηνάς, αφού τώρα είναι η ώρα να ανοίξουν τα καινούργια κρασιά. Ο Κρυουλιάρης, ο Φτωχός μα και Ευλογημένος, γιατί ο καρπός της ελιάς τούτο το μήνα είναι έτοιμος και οι γεωργοί βιάζονται να τον μαζέψουν να τον αλέσουν και να 'χουν όσο γίνεται πιο γρήγορα τούτο το πολύτιμο υγρό, το λάδι τους, πριν τα Χριστούγεννα!
«Πάλι σηκωθήκαμε νωρίς. Νοέμβρης μήνας κι έκανε κρύο πολύ. Ένας ήλιος αλλά με "σκληρά δόντια" είχε αρχίσει να κάνει την εμφάνισή του στον ουρανό. Ετοιμαζόμασταν από χθες, φορτώναμε το αυτοκίνητο με τα λιόπανα, τα σακιά, τις βέργες, το μεγάλο λαγήνι με το νερό, και το μικρό τραντζιστοράκι του μπαμπά, για να ακούει τα νέα του κόσμου. Θα πηγαίναμε να βοηθήσουμε την Ασημένια μας, την αγαπημένη μας ελιά, να γεννήσει, να μαζέψουμε τον καρπό της. Σαν φτάσαμε στο λιόφυτο και την είδα, μου φάνηκε κουρασμένη.
Τα κλαδιά της ήταν κατάφορα από μικρές ελίτσες και ένα σωρό είχαν πέσει κάτω στο χώμα. Δεν άντεχαν να μας περιμένουν. Στρώσαμε γρήγορα-γρήγορα τα πανιά από κάτω της. Σαν ετοιμόγεννη γυναίκα έμοιαζε. Πήρα το καλάθι μου κι άρχισα να μαζεύω τον καρπό που είχε πέσει γύρω της. Κάποια στιγμή ακούμπησα στον κορμό της και θαρρώ πως άκουσα από μέσα της μια φωνή να λέει... "Γρήγορα, παιδιά μου, γρήγορα...". Μαζί μας είχαν έρθει κι άλλοι εργάτες, γυναίκες κι άντρες, κι όλοι άρχισαν να χτυπάνε τα κλαδιά της και βροχή ο καρπός να πέφτει πάνω στα πανιά. Πίστευα πως ο πόνος που ένοιωθε ήταν σαν της μάνας που μόλις δει το παιδί της να γεννιέται τα ξεχνά όλα.
Έτσι κι η Ασημένια μας μέσα σε λίγη ώρα, σαν να ψήλωσε κι αλάφρωσε. Ελάχιστες ελιές είχαν μείνει πάνω της, δώρο για τα πουλιά του χειμώνα, κι εκείνη ύψωνε το ανάστημά της ξανά, κουρασμένη αλλά ευτυχισμένη. Τα 'χε καταφέρει μια χαρά. Πάνω από δέκα τσουβάλια είχαμε μαζέψει μόνο από το δικό της δέντρο κι ήταν η ώρα για το κολατσιό μας. Καθίσαμε κάτω από τα κλαδιά της και φάγαμε ψωμί, ελιές, ντομάτα και φέτα. Την κοίταξα, της έκλεισα το μάτι, πως όλα πήγαν καλά και σε λίγο θα ξεκινούσαμε το παιχνίδι. Θα σκαρφαλώναμε πάνω της και χίλιες δυο περιπέτειες και ιστορίες θα ξεκινούσαν.
Εκείνη τη στιγμή φύσηξε ένα μικρό αεράκι και πήρε τη σκέψη μου, την ακούμπησε πάνω στα κλαδιά της, να νοιώσει, να καταλάβει...» *
Ο προάγγελος του χειμώνα
Νοέμβριος λοιπόν... Ο προάγγελος του χειμώνα και των Μεγάλων Γιορτών που χρειάζονται προμήθειες και ετοιμασίες για τις αργίες τους. Είναι ο μήνας που η Πούλια, αυτό το σμήνος των Πλειάδων, δύει, προμηνύοντας τον ερχομό του χειμώνα. Αν ξυπνήσει κάποιος πριν την ανατολή του ήλιου, περίπου στα μισά του μήνα, θα δει αυτό το αστέρι της αυγής να χάνεται πριν βγει ο ήλιος. Είναι σημάδι για τους γεωργούς πως πρέπει γρήγορα να τελειώσουν με τα σπαρτά τους και για τους κτηνοτρόφους να σπεύσουν να κατεβούν στα χειμαδιά.
«Η Πούλια βασιλεύοντας και πίσω παραγγέλνει, μήτε τσοπάνος στα βουνά, μήτε γεωργός στους κάμπους».
Την 1η του μήνα οι Άγιοι Ανάργυροι, ο Κοσμάς κι ο Δαμιανός, οι κοινωνικοί θεραπευτές που δε δέχονταν ποτέ αμοιβή, ανοίγουν το καλαντάρι. Γνωστή η παράδοση που θέλει να αφιερώνουν στην εκκλησιά τη μέρα της γιορτής τους όσοι το 'χουν τάμα ένα πρόβατο, ένα κατσίκι ή ένα βόδι που θα το σφάξουν και θα το προσφέρουν στους πανηγυριστές «δωρεάν». Μάλιστα, λένε πως κάποτε ένας άνθρωπος που δεν πήγε το ζωντανό του στους αγίους, το μετάνιωσε, κι εκείνο μόνο του πήγε στην εκκλησιά να θυσιαστεί.
3 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ
Του Αϊ Γιώργη του Μεθυστή
Τη μέρα του Αϊ Γιώργη του Μεθυστή, στις 3 του Νοέμβρη, οι γεωργοί ανακατεύουν το σπόρο με άλλους καρπούς και στάρι από την περσινή χρονιά και προσθέτοντας ένα ρόδι, ένα σκόρδο, σησάμι κι ένα καρύδι τα βάζουν σε μια σκάφη, ανάβουν τρία κεριά, στη χάρη του Αγίου, και σαν τελειώσουν με τη σπορά σπάζουν και τρώνε το ρόδι για να γεμίσει η χρονιά σιτάρι. Λένε πως οι γεωργοί μέχρι να αποσπείρουν δεν κάνει να ξυρίζονται. Την ίδια μέρα ανοίγουν τα κρασιά και η δοκιμή τους γίνεται αμέσως μετά την εκκλησία με τη συμμετοχή πολύ κόσμου. Ιδιαίτερη γιορτή για τους Κρητικούς που βρίσκει τους προσκυνητάδες να παίρνουν μαζί τους νταμιτζάνες με το «νιό κρασί» μαζί τους στην εκκλησιά και να το καλοπίνουν μετά το τέλος της λειτουργίας: «Πάντα τσι τρεις του Νοεμπριού και τσ' εικοστρείς τ' Απρίλη, πανηγυράκι γίνεται στ' Αϊ Γιωργιού τη χάρη...».
8 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ
Ο Ταξιάρχης Μιχαήλ
Στις 8 του Νοέμβρη γιορτάζει ο Μιχαήλ ο Ταξιάρχης με τον Αρχάγγελο Γαβριήλ, που θεωρείται ο ψυχοπομπός άγγελος και απεικονίζεται με ρομφαία και ζυγαριά. Λένε πως την παραμονή της γιορτής δεν αφήνουν τα παπούτσια έξω από το σπίτι για να μην τα δει ο άγιος και θυμηθεί να «περάσει από το σπίτι τους» και πάρει την ψυχή τους. Σε άλλα μέρη της Ελλάδας πάλι θεωρούν τον Άγιο Ταξιάρχη σαν προστάτη των Ναυτικών.
11 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ
Ο Αϊ Μηνάς
Η γιορτή του Αϊ Μηνά στις 11 του Νοέμβρη συνδέεται με τη δοξασία που αντλείται κι από τη σύνδεση του ονόματος του Αγίου με το ρήμα μηνώ. Θεωρείται ο μηνυτής κάθε αδικίας και ο φανερωτής των χαμένων ή κλοπιμαίων πραγμάτων. Τον συμβολίζουν έφιππο οι εικόνες γιατί καταδιώκει κάθε κακό. Για τους κτηνοτρόφους το μήνυμα του Αϊ Μηνά είναι ακόμα πιο σοβαρό. Η γιορτή του προειδοποιεί για το δυνατό κρύο και τα χιόνια που έρχονται. Λένε πως εκείνη τη μέρα οι τσομπάνηδες αν είναι ακόμα πάνω στα βουνά φοβούνται για την εμφάνιση του λύκου κι ο άγιος τους ειδοποιεί σαν εμφανιστεί κοντά στο κοπάδι τους. Γι' αυτό τη μέρα της γιορτής του οι γυναίκες δεν ανοίγουν ψαλίδι που μοιάζει με το στόμα του λύκου, ούτε οι άντρες σουγιά για να μην ανοίξει κι εκείνος το στόμα του. Σε άλλες περιοχές της Ελλάδας οι βοσκοί κάνουν ένα σπάγκο από μαλλί του προβάτου και τον δένουν τρεις φορές. Έτσι πιστεύουν πως δένουν το στόμα του λύκου, που ακόμα κι αν καταφέρει να μπει στο κοπάδι με το στόμα κλειστό δε θα κάνει ζημιά. Συγχρόνως σε πολλά χωριά έραβαν κείνη τη μέρα και «τα κακά στόματα». Μια γυναίκα, δηλαδή, παίρνει ένα κομμάτι πανί και μια βελόνα κι αρχίζει να περνάει βελονιές μπροστά στις άλλες γυναίκες και ακολουθεί ένας διάλογος : «Ράβω, ράβω; - Τι ράβεις; - Ράβω το στόμα της...». Είναι ο πολιούχος Άγιος του Χάνδακα, της σημερινής πόλης του Ηρακλείου με πολλές ιστορίες για τα θαύματά του, ιδιαίτερα την περίοδο που οι Τούρκοι είχαν κατακτήσει την πόλη του.
12 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ
Ο Αϊ Γιάννης ο Ελεήμονας
Στις 12 του Νοέμβρη γιορτάζει ο Αϊ Γιάννης ο Ελεήμονας και την επομένη, στις 13, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Και φτάνουμε πια στη μέση του μήνα περίπου, με τη γιορτή του Αγίου Φιλίππου, στις 14 του Νοέμβρη. Μια παράδοση θέλει τον Φίλιππο να είναι ένας φτωχός γεωργός, ο οποίος όλη μέρα δούλευε στο χωράφι του. Το βράδυ σαν γύρισε στο σπίτι του έσφαξε το μοναδικό του βόδι και μοίρασε το κρέας στους συγχωριανούς του για να αποκρέψουν, μιας και την επομένη ξεκινάει το σαραντάημερο της νηστείας μέχρι τα Χριστούγεννα. Το πρωί, σαν σηκώθηκε, βρήκε δυο ζώα στο παχνί του το δικό του κι ένα άλλο ακόμα πιο δυνατό. Δώρο θεού, είπαν, και θαύμα, κι επειδή ο ίδιος ήταν πολύ καλός και αγαθός άνθρωπος όταν πέθανε άγιασε...
18 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ
Άγιος Πλάτων
Στις 18 του Νοέμβρη γιορτάζει ο Άγιος Πλάτων ή Πλάτανος. Μέρα αστρονομικής παρατήρησης κατά τους βοσκούς. Η Πούλια αρχίζει πια να μη φαίνεται τις νύχτες γιατί δύει κι όπως χαρακτηριστικά λέει ο λαός μας, «φιλεί τον ήλιο και χάνεται». Τούτη τη μέρα αρχίζουν τα μαντέματα του καιρού ίσαμε τα Χριστούγεννα, για σαράντα, δηλαδή, μέρες περίπου, και λένε πως θα είναι ο ίδιος όπως και εκείνη την ημέρα κι όλες οι υπόλοιπες. Υπάρχει και μια ιστορία που μιλάει για το συνδυασμό του Πλάτωνα με το δέντρο Πλάτανος. Κάποτε, λένε, έδωσε διαταγή ο Σουλτάνος στον Πατριάρχη να πάρουν οι Χριστιανοί έναν πλάτανο που ήταν μπροστά στο παλάτι του, δικός τους, και το σκοτείνιαζε, χωρίς όμως να τον κόψουν και να τον πάνε αλλού, αλλιώς θα τους έσφαζε όλους. Δύσκολο πράμα, γιατί ο πλάτανος ήταν πελώριος. Ο Πατριάρχης παρακάλεσε με τους χριστιανούς το Θεό, τρεις μέρες με προσευχή και νηστεία, να τους δώσει φώτιση. Τότε, με τη θεία οδήγηση, βρήκαν ένα φτωχό παπουτσή-μπαλωματή, που ήταν άγιος άνθρωπος, και πήγε εκείνος μπροστά στο δέντρο και με το λόγο του μόνο εκείνο μετακινήθηκε. Κι έτσι σώθηκαν όλοι. Ο μπαλωματής ήταν αγιασμένος άνθρωπος, ο Άγιος Πλάτωνας.
21 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ
Τα Εισόδια της Θεοτόκου
Στις 21 Νοεμβρίου, άλλη μια σημαντική γιορτή, των Εισοδίων της Θεοτόκου. Είναι της Παναγιάς της Αρχισπορίτισσας, της Μεσοσπορίτισσας ή της Ξεσπορίτισσας, ανάλογα με το πιο στάδιο βρίσκεται η σπορά. Λέγεται επίσης και Πολυσπορίτισσα επειδή εκείνη τη μέρα βράζουν πολυσπόρια, μείγμα δηλαδή από τα γεωργικά προϊόντα του σπιτιού κριθάρι, σίκαλη, καλαμπόκι, φασόλια, ρεβίθια, κουκιά και κυρίως σιτάρι. Το πάνε στην εκκλησιά για ευλογία, το μοιράζουν μετά στο εκκλησίασμα και ένα μέρος του επιστρέφεται στο σπίτι και το δίνουν και στα ζώα, ιδιαίτερα στα «καματερά βούγια», όπως λέγονται στην Κρήτη, ενώ το υπόλοιπο το ρίχνουν στο χωράφι για «να αναπαυθεί ο σπόρος». Σε άλλες περιοχές το προσφέρουν στις βρύσες, το ρίχνουν μέσα στο νερό και λένε: «Όπως τρέχει το νερό να τρέχει και το βιος». Είναι ημέρα-ορόσημο για το τέλος της σποράς. Πρέπει να τελειώσει γιατί ό,τι κι αν σπείρουν οι γεωργοί από την επομένη δε θα βλαστήσει.
25 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ
Η Αγία Αικατερίνη
Στις 25 Νοεμβρίου είναι της Αγίας Αικατερίνης, με τη γνωστή παράδοση να βλέπει στον ύπνο της τον Χριστό να της φοράει δακτυλίδι και το πρωί να το βρίσκει στο χέρι της, στην πραγματικότητα. Λόγω αυτού του περιστατικού, πιστεύουν πως τα ανύπαντρα κορίτσια πρέπει να στολίζουν την εικόνα της, την ημέρα της γιορτής της. Πάνε στην εκκλησιά αποβραδίς άρτους με σφραγίδες. Ο παπάς θα δώσει σε κάθε κοπέλα μια σφραγίδα, ένα κομμάτι, δηλαδή, από άρτο και αφού το βάλει κάτω από το μαξιλάρι της και πει και μια σειρά λόγων, τότε σίγουρα μετά από τρεις νύχτες θα ξέρει ποιος θα είναι ο μελλοντικός της σύντροφος.
Ο Άγιος Στυλιανός την επομένη, στις 26, θεωρείται «Στύλος» προστασίας και υγείας ιδιαίτερα των άρρωστων παιδιών.
30 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ
Ο Άγιος Ανδρέας
Την τελευταία μέρα του μήνα, του Αγίου Αντρέα, λένε πως το κρύο αντρειεύει και ο Άγιος αυξάνει τα σπαρτά. Κι είναι συνήθεια τούτη τη μέρα να κάνουν τηγανίτες κι όποιος δεν το κάνει θα τρυπήσει το τηγάνι του. Γι' αυτό κι ο Άγιος λέγεται Τρυποτηγανάς ή Τρυποτηγανίτης.
Ο Νοέμβρης, τέλος, είναι ο μήνας που για τους γεωργούς ανά δύο χρόνια συλλέγουν τον καρπό της ελιάς. Το λιομάζωμα και οι μαζώχτρες έχουν υμνηθεί από πολλούς ποιητές, έχουν ζωγραφιστεί από ακόμα περισσότερους ζωγράφους και πλήθος συγγραφέων έχουν γράψει για τούτη την κουραστική αλλά ευλογημένη δουλειά.
Πηγές:
«Τα φθινοπωρινά», Δημ. Λουκάτος, εκδ. Φιλιππότη.
«Ελληνικές Γιορτές και Έθιμα Λαϊκής Λατρείας», Γ. Α. Μέγα, εκδ. Εστία, 2012.
* «Λόγια του αέρα», Συλλογή Διηγημάτων, Μπετεινάκη Ελένη, Ηράκλειο 2013.
