Την Κρητική Αγία Τριάδα την αποτελούν η μουσική, ο στίχος και ο χορός. Ο χορός είναι ουσιαστικά δημιουργία και τρόπος έκφρασης που απαιτεί ο μερακλής χορευτής να είναι καλός ακροατής και να διαθέτει ελεύθερη φαντασία. Έτσι επικοινωνεί με τους οργανοπαίχτες και αφετέρου έχει την δυνατότητα πάνω στο ρυθμό της μουσικής και γνωρίζοντας τους βασικούς βηματισμούς, να αυτοσχεδιάζει ελεύθερα. Ο Κρητικός χορός δίνει ιδιαίτερη σημασία στις εκφράσεις του σώματος ακόμα και του προσώπου. Η φαντασία είναι αναγκαστική προϋπόθεση για κάθε μορφή τέχνης. Είναι ακόμα πιο αναγκαία για τη μουσική και το χορό επειδή προσφέρει ευρύτερο πεδίο για αυτοσχεδιασμούς και τρόπους έκφρασης της ψυχής , του σώματος.
Οι Κρητικοί χοροί έχουν την καταγωγή τους στην Μινωική Κρήτη και αποτελούν μέρος του πολιτισμού μας. Άλλοι έχουν παγκρήτια εμβέλεια και άλλοι χορεύονται τοπικά. Ο πηδηχτός, ο συρτός , ο πεντοζάλης , ο σιγανός και η σούστα χορεύονται παντού παρουσιάζοντας ιδιαιτερότητες κατά τόπους και παραλλαγές. Αλλιώς χορεύονται τα κισσαμίτικα συρτά που έχουν την «τάση» να μας οδηγούν στους ουρανούς κι αλλιώς ο ρεθεμνιώτικος συρτός που είναι ποιο «γήινος». Ο στειακός πηδηχτός με τον μαλεβιζιώτη ή την ρουματιανή σούστα έχουν μικροδιαφορές και τοπικά χαρακτηριστικά. Τοπική εμβέλεια έχουν ο αγκαλιαστός, ο πρινιανός, ο ζερβόδεξος, κυρίως στο Λασίθι, ο τριζάλης, ο λαζότης , το μικρό μικράκι, ο ανωγειανός πηδηχτός κ.τ.λ. Όλοι οι χοροί όπως και η μουσική έχουν χρήση και λειτουργούν σε συγκεκριμένες στιγμές.
Οι Κρητικοί χοροί έχουν την καταγωγή τους στην Μινωική Κρήτη και αποτελούν μέρος του πολιτισμού μας. Άλλοι έχουν παγκρήτια εμβέλεια και άλλοι χορεύονται τοπικά. Ο πηδηχτός, ο συρτός , ο πεντοζάλης , ο σιγανός και η σούστα χορεύονται παντού παρουσιάζοντας ιδιαιτερότητες κατά τόπους και παραλλαγές. Αλλιώς χορεύονται τα κισσαμίτικα συρτά που έχουν την «τάση» να μας οδηγούν στους ουρανούς κι αλλιώς ο ρεθεμνιώτικος συρτός που είναι ποιο «γήινος». Ο στειακός πηδηχτός με τον μαλεβιζιώτη ή την ρουματιανή σούστα έχουν μικροδιαφορές και τοπικά χαρακτηριστικά. Τοπική εμβέλεια έχουν ο αγκαλιαστός, ο πρινιανός, ο ζερβόδεξος, κυρίως στο Λασίθι, ο τριζάλης, ο λαζότης , το μικρό μικράκι, ο ανωγειανός πηδηχτός κ.τ.λ. Όλοι οι χοροί όπως και η μουσική έχουν χρήση και λειτουργούν σε συγκεκριμένες στιγμές.
Σε γενικές γραμμές οι χοροί της Κρήτης χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: στους συρτούς, που περιλαμβάνουν διάφορες παραλλαγές και πολλές φορές παίρνουν το όνομα τους από περιοχές (κισσαμίτικος, λουσακιανός, ρεθεμνιώτικος, περβολιανός, αποκορωνιότικος) ή από το όνομα του δημιουργού του σκοπού (καραγκιουλές, γαλιανός, ροδινός κ.α.) και οι πηδηχτοί που περιλαμβάνουν τη σούστα , τον πεντοζάλη και τους διάφορους πηδηχτούς που ονοματίζονται κυρίως με τοπωνύμια (στειακός, ανωγειανός, λασιθιώτικος, μαλεβιζιώτης, πρινιανός, ρουματιανή σούστα ή γιτσικός, εθιανός, κ.τ.λ. Υπάρχουν και συνδυασμοί χορών όπου ο σιγανός χορεύεται αργά- αργά και στην συνέχεια με ξαφνική και γρήγορη αλλαγή του ρυθμού οι χορευτές συνεχίζουν με πεντοζάλη σε οργιαστικούς και διονυσιακούς ρυθμούς. Ο σιγανός χορός βασίζεται στις κοντυλιές που κι αυτές παίρνουν το όνομα τους από τοπωνύμια κυρίως της ανατολικής Κρήτης (στειακές. μεραμπελιώτικες , γιεραπετρίτικες, βιαννίτικες, μεσσαρίτικες ,λασιθιώτικες, σκαλανιώτικες) αλλά και ηρακλειώτικες, ανωγειανές κ.τ.λ. Στην Σητεία υπάρχει η ιδιομορφία να ονοματίζουν τις κοντυλιές από την νότα που χαρακτηρίζει την μουσική κλίμακα που παίζονται ( κοντυλιές του do, του fa, του sol κ.τ.λ.).
Οι χανιώτικοι συρτοί είναι οι χοροί με τις περισσότερες παραλλαγές και κάθε τόπος έχει τα δικά του χαρακτηριστικά. Βέβαια όλες στηρίζονται στους βασικούς βηματισμούς και ρυθμούς αλλά υπάρχει ποικιλία ρυθμών και παραλλαγών στα βήματα ή σε συνδυασμούς που γίνονται αυτοσχέδια ή μετά από πειραματισμούς και προσωπικές επιλογές. Ο κισσαμίτικος συρτός στηρίζεται σε γρήγορους ρυθμούς ενώ στο ρεθεμνιώτικο είναι πιο αργός ο ρυθμός του. Έχει την καταγωγή του σε αρχαίους θρησκευτικούς χορούς που χορευόταν κυκλικά από ξυπόλητες γυναίκες γύρω από ένα βωμό. Σήμερα συνεχίζει να είναι ομαδικός και χορεύεται επίσης κυκλικά ενώ η φορά είναι δεξιόστροφη. Ο πρωτοχορευτής έχει πολλές δυνατότητες αυτοσχεδιασμών και έτσι στην ομαδική έκφραση δίνεται ιδιαίτερη αξία με την ανάδειξη της πρωτοβουλίας και της ατομικής ιδιαιτερότητας. Ο δεύτερος έχει σπουδαία σημασία γιατί στηρίζει τον πρώτο στις φιγούρες που εκτελεί και όλοι μαζί χαρίζουν στο Κρητικό χορό την λεβεντιά , την ευγένεια, την εκρηκτικότητα ,το ερωτικό με το επαναστατικό στοιχείο. Είναι μοναδικός συνδυασμός δημιουργικής έκφρασης και σωστής εκτέλεσης του χορού.
Οι πηδηχτοί χοροί θεωρούνται οι αρχαιότεροι της Κρήτης. Κατάγονται από τον αρχαίο χορό Ορσίτη (ορύνυμι= επιτίθεμαι). Ήταν θρησκευτικού χαρακτήρα αλλά και πολεμικοί πυρρίχιοι χοροί. Σαν ομαδικοί χοροί, η κίνηση τους, είναι προς τα μπρος-πίσω ή στο πλάι πάντα προς τα δεξιά. Ο μπροστάρης του χορού έχει μεγάλα περιθώρια αυτοσχεδιασμών ενώ είναι μοναδικής ομορφιάς όταν ο πρωτοχορευτής αρχίσει να κάνει τσαλίμια και φιγούρες με τη δεύτερη χορεύτρια. Έτσι το ερωτικό δένει με το εκρηκτικό και πολεμικό στοιχείο δίνοντας ιδιαίτερη γοητεία και χάρη στον χορό προκαλώντας ανάμικτες συγκινήσεις και ενθουσιασμό. Στους συρτούς και στους πηδηχτούς χορούς τα χέρια είναι στο ύψος των ώμων . Το δεξί χέρι κρατά το αριστερό του μπροστινού ενώ το ζερβό του ίδιου χορευτή πιάνεται με το δεξιό του προηγούμενου. Στον ανωγειανό πηδηχτό τα χέρια πιάνονται χιαστί ενώ στη ρουματιανή σούστα χορεύουν οι χορευτές με κινήσεις κάτω από τα γόνατα.
Η Σούστα ανήκει στους πολεμικούς πυρρίχιους χορούς και η καταγωγή του χάνεται στα χρόνια που η Ρέα έκρυβε το Δία από τον πατέρα του. Τότε ,λέει ο μύθος ,τον χόρευαν οι Κουρήτες παίζοντας τα κρόταλα για να καλύψουν το κλάμα του μετέπειτα αρχηγού των Θεών και των ανθρώπων από τον πατέρα του, τον παιδοφάγο Κρόνο. Στην εποχή της Ενετοκρατίας μετεξελίχθηκε σε ερωτικό χορό. Σήμερα χορεύεται κυρίως από ζευγάρια ,άντρας-γυναίκα, αντικριστά, αναπτύσσοντας χορευτικό διάλογο …για το παιγνίδι της ζωής…Χαρακτηρίζεται από φιγούρες και στροφές, τσαλίμια και χορευτικούς αυτοσχεδιασμούς που βοηθούν στο ερωτικό παιγνίδι ενώ οι εκφράσεις των χεριών, του προσώπου, του σώματος και των ματιών έχουν το δικό τους ρόλο. Σε περιόδους περιοριστικών όρων στην επικοινωνία του θηλυκού με το αρσενικό, ο χορός της σούστας στα γλέντια έδινε διέξοδο σε πάθη, μεράκια και κρυφούς έρωτες…Σπανιότερα χορεύεται και ομαδικά σε κυκλική μορφή.
Ο Πεντοζάλης είναι επαναστατικός πολεμικός χορός. Για πολλούς ερευνητές έχει την καταγωγή του στην Μινωική Κρήτη αλλά το όνομα του το χρωστάει στην επανάσταση του Δασκαλογιάννη, το 1770, για να συμβολίζει την Πέμπτη επανάσταση των Κρητικών. Χορεύεται εκρηκτικά από άντρες και γυναίκες πιασμένους με τα χέρια από τους ώμους. Είναι δηλαδή δεξιόστροφος κυκλικός χορός με ατομικές και ομαδικές φιγούρες από το σύνολο ή μέρος των χορευτών . Ο συνδυασμός του με τον σιγανό χορό προσδίδει ιδιαίτερη γοητεία και χάρη διευρύνοντας την μουσική περιέργεια και χορευτική εμπειρία , πλουτίζοντας τις ικανότητες μουσικών , τραγουδιστών και χορευτών και την επικοινωνία τους όχι μόνο στα Κρητικά γλέντια αλλά και στις άλλες μουσικές παραστάσεις.
Οι Κρητικοί χοροί δεν είναι τυποποιημένοι αλλά χορεύονται με πολλές παραλλαγές. Οι βασικές φιγούρες στηρίζονται σε στροφές, καθίσματα, τσαλίμια και χτυπήματα και διάφορους συνδυασμούς αναμεταξύ τους. Αποτελεί μέρος του πολιτισμού του νησιού και μέσο έκφρασης των Κρητικών. Ο συνδυασμός εξαίρετων μουσικών και προικισμένων χορευτών αφήνει περιθώρια ελευθερίας και αυτοσχεδιαστικών επιλογών, με αυθορμητισμό και ζωντάνια, που βοηθούν την γόνιμη και αστείρευτη φαντασία ενώ οδηγούν στις συνειδητές λειτουργίες αυτοκριτικής και αυτοπεριορισμών. Οι χορευτές που ξεφεύγουν από το ρυθμό αυτοσχεδιάζοντας ξέρουν πολύ καλά το ρυθμό για να το ξαναβρούν όταν τελειώσουν αυτά που ήθελαν να κάνουν και αυτά που τους προέκυψαν ξεσηκώνοντας το κοινό .Έχουν την αίσθηση του ρυθμού που είναι συνδεδεμένη με την σωματική τους υπόσταση και εκφράζει τις δυναμικές αλλά και τις αντιθέσεις του κορμιού, της καρδιάς και του πολυεργαλά νου. Πολλά μπορεί κάποιος να αισθάνεται ότι έχει να πει για την τέχνη του χορού στην Κρήτη όμως είναι πολύ δύσκολο μέχρι και ακατόρθωτο να ειπωθούν και ακόμη δυσκολότερο να γραφτούν. Όταν χορεύεις αισθάνεσαι ορμητικός ,θυελλώδης, σβέλτος ,όμορφος, ευγενικός, ανάλαφρος, αέρινος, δυνατός, λεβέντης, διαβολικός, επαναστάτης ,ερωτικός , χαροκόπος, γλεντοκόπος κ.τ.λ…. Πρέπει να έχομε συνεχώς στο νου μας τον προμηθεϊκό ρόλο της καταστροφής και ανοιχτή την πόρτα στο διονυσιακό στοιχείο για να φτιάχνομε μουσικές , στίχους και χορευτικές φιγούρες με ζωντάνια και πρωτοτυπία, για να βρίσκομε το κάλεσμα της φύσης, την αγριάδα και την ορμή της ζωής. Έτσι η πίεση της παράδοσης και η έλξη της αναζήτησης θα είναι κινητήριες δυνάμεις δημιουργικών εξελίξεων παρά τις αντιθέσεις τους. Στις σημερινές εποχές της καθιστικής ζωής ο χορός είναι και μέσο άσκησης, ψυχαγωγίας ή διασκέδασης. Μας βοηθά να διατηρούμε σε καλή κατάσταση το κορμί μας βοηθώντας την υγεία και την ψυχική ευφορία. Έτσι κι αλλιώς ..νους υγιής και νεανικός βρίσκεται σε σώματα υγιή. Επειδή προκαλεί συγκινήσεις και αναζητά την ομορφιά είναι κυρίως κατάθεση ψυχής…
