Ζάκρος, ένα από τα μεγαλύτερα χωριά της ανατολικής Κρήτης γνωστή για το Μινωικό ανάκτορο στην Κάτω Ζάκρο αλλά και για τα πολλά νερά της, τις πηγές και τις ρεματιές με τα πλατάνια τους.
Η ύπαρξη του νερoύ έπαιξε και εξακολουθεί να παίζει τον βασικότερο ρόλο στην οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα των κατοίκων της Ζάκρου. Η οικοδομική δομή, οι γειτονιές, οι δραστηριότητες των κατοίκων έχουν μια παράλληλη πορεία με τον "δρόμο του νερού" .
Ένα δρόμο που τον έχει χαράξει η δύναμη της κίνησης του νερού εδώ και χιλιάδες χρόνια, ξεκινώντας από την μεγαλύτερη πηγή της Ζάκρου τον "Μέσα Μύλο", μέχρι να συναντήσει το φαράγγι και να συνεχίσει την πορεία του προς την θάλασσα.
Παράλληλα με τη διαδρομή του νερού χτίστηκε και ο οικισμός δίδοντας του αυτό το μακρόστενο σχήμα που εξακολουθεί να έχει μέχρι σήμερα. Καλλιεργήθηκαν αρχικά μικροί λαχανόκηποι για τις καθημερινές ανάγκες των κατοίκων και αργότερα μεγάλες εκτάσεις με ελαιόδενδρα που σήμερα στο σύνολο τους είναι αρδεύσιμες, παράγοντας το εξαιρετικό ελαιόλαδο της Ζάκρου.
Ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεκμετάλλευτη τη δυνατότητα που του δίνει το νερό να κινεί τις μηχανές που έχει επινοήσει για να παράγει αγαθά και να βελτιώνει το βιοτικό του επίπεδο. Έτσι εκμεταλλευόμενος τη δυναμική του νερού και το ανάγλυφο της περιοχής έχτισε κατά μήκος αυτού του υδάτινου δρόμου τους νερόμυλους για το άλεσμα των σιτηρών, την φάμπρικα για την παραγωγή του ελαιόλαδου και το ρασοτριβείο για την επεξεργασία των μάλλινων υφαντών.
Η Ζάκρος στις αρχές του 1900 αποτελούσε το κέντρο μιας ιδιότυπης "βιομηχανικής περιοχής", αφού λειτουργούσαν συνολικά έντεκα νερόμυλοι. Ο νερόμυλος θεωρείται ως το "εργοστάσιο" της προβιομηχανικής περιόδου.
Μια έξυπνη και απλή σε λειτουργία κατασκευή αξιοποιεί την δύναμη του νερού για να κινεί τις μυλόπετρες ενώ η όλη εργασία και ο έλεγχος γινόταν από ένα μόνο άνθρωπο , τον μυλωνά.
Ο καρπός που πήγαινε προς άλεση ήταν κυρίως κριθάρι, λιγότερο σιτάρι και κεθρί, που καλλιεργούνταν στην περιοχή της Ζάκρου και των κοντινότερων περιοχών. Πολλοί ήταν αυτοί που ερχόντουσαν από μακριά για να αλέσουν τα σιτηρά τους στους νερόμύλους της Ζάκρου.
Η κατασκευή του νερόμυλου είναι κατά κανόνα απλής ορθογωνικής μορφής που περιελάμβανε το εργαστήριο και σε μεγαλύτερους νερόμυλους χώρο υποδοχής των πελατών αλλά και χώρο διαμονής του μυλωνά με τζάκι για μαγείρεμα και θέρμανση. Δίπλα υπήρχε στάβλος για τα ζώα και σε μερικούς φούρνος.
Το πηγάδι είναι ίσως το πιο εντυπωσιακό κατασκευαστικό στοιχείο, επιβλητική κατασκευή πάνω από τους νερόμυλους, με ύψος 6-8 μέτρα , μεταφέρει το νερό με δύναμη στη φτερωτή και αυτή με τη σειρά της, δίνει κίνηση στις μυλόπετρες για να αλέσει τον καρπό που πέφτει από την κοφινίδα αργά και σταθερά, με την επίβλεψη πάντα του μυλωνά.
Το Μουσείο Νερού της Ζάκρου στεγάζεται στους αναστηλωμένους νερόμυλους που παραχώρησαν οι οικογένειες που τους κατείχαν το 1997. Είναι ένα θεματικό μουσείο που στόχο έχει να συγκεντρώσει ότι αντικείμενο ή άλλο υλικό είναι σχετικό με τη χρήση του νερού από περασμένες εποχές αλλά και να αναδείξει τη σπουδαιότητα του νερού και στις μέρες μας, αξιοποιώντας το σωστά με ορθολογική χρήση και σεβασμό. Οι μύλοι που έχουν αναστηλωθεί και έχουν διαμορφωθεί σε εκθεσιακούς χώρους είναι :
- Ο μύλος της Μπριλάκαινας Ήταν ιδιοκτησία των Μπιλάκηδων και του Ν. Ροδανάκη χτισμένος πριν το 1900. Δίπλα υπάρχει το ρασοτριβείο ιδιοκτησίας Ν.Ροδανάκη
- Ο μύλος του Ροδονοβαγγελή, χτισμένος πριν το 1900 από τον πατέρα του Βαγγέλη Ροδανάκη. Στον ίδιο χώρο λειτουργούσε μέχρι το1955 ελαιοτριβείο (Φάμπρικα) που δούλευε με τη δύναμη του νερού.
-Ο μύλος του Ξώπαπα, από τους παλαιότερος νερόμυλους. Εξωτερικά υπάρχει φούρνος.
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΕΝΝΑΡΑΚΗΣ
