Ο Αγιος Θωμάς είναι χωριό του Δήμου Γόρτυνας και βρίσκεται σε υψόμετρο 530μ.

Απέχει 30 χλμ από το Ηράκλειο, σε ωραία θέση με πανοραμική θέα στην ευρύτερη περιοχή.

Πολύ παλιός οικισμός τον συναντάμε σε έγγραφο του 1371, σαν φέουδο πεζικό του Petrus de Medio, καθώς και σε άλλο του 1380. Αναφέρεται στις βενετσιάνικες απογραφές του 16ου και 17ου αιώνα. Σήμερα έχει περίπου 850 κατοίκους.

Το όνομα του χωριού οφείλεται στην παλιά τρίκλητη βασιλική μετά τρούλου, εκκλησία, με υπολείμματα τοιχογραφιών, πού βρίσκεται στο κέντρο του χωριού. Το βόρειο κλίτος είναι αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο το κεντρικό στον Άγιο Θωμά, και το νότιο στον Άγιο Χαράλαμπο. Στην περιοχή του χωριού υπάρχουν πολλά λαξευτά σπήλαια, λαξευτές δεξαμενές και πατητήρια. Ο Άγιος Θωμάς είναι γενέτειρα του Κήρυκα Χαιρέτη Καλαμαρά, καθώς και του γιατρού αγωνιστή Λόγιου.

  Σε κάποια περιοχή στη θέση του Αγίου Θωμά ήταν η αρχαία πόλη  Πάννονα. Στη διάρκεια της Ενετοκρατίας ήταν ένα από τα μεγαλύτερα χωριά του Μονοφατσίου. Το 1953 αναφέρεται στην απογραφή του Καστροφύλακα (Κ100) με το όνομα Santa Thoma  με 521 κατοίκους. Κατά την Τουρκοκρατία εκχωρήθηκε στον πορθητή του Χάνδακα Κιοπρουλί, ο οποίος το αφιέρωσε στο Βεζίρ Τζαμί (Άγιος Τίτος).  Κατά την Επανάσταση του 1866 οι Τούρκοι κατέστρεψαν το χωριό και έκοψαν τα οπωροφόρα δέντρα.

        Σύμφωνα με πληροφορίες στις αρχές του 20ού αιώνα φιλοξενήθηκαν στον Άγιο Θωμά δύο Βρετανοί, οι οποίοι έκαναν κρυφά ανασκαφές στο Σπήλιο της Ρογαλιάς, σε βραχώδες ύψωμα βόρεια του χωριού. Αυτοί ανακάλυψαν άγαλμα θεάς το οποίο έκλεψαν και σήμερα βρίσκεται στη Βοστόνη. 

Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΘΩΜΑ

 

Στο κέντρο του χωριού Αγιος Θωμάς βρίσκεται η βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Θωμά, μια τρίκλιτη βασιλική με ένα νάρθηκα μπροστά. Ο νάρθηκας υποδιαιρείται σε τρία μέρη και είναι ψηλός όσο το κεντρικό κλίτος. Υπάρχει ένας τρούλος στη διασταύρωση του νάρθηκα και του κεντρικού κλίτους.

 

 

Η εικόνα του Αγίου Θωμά, από την οποία οι Γερμανοί  κατακτητές έκλεψαν το χρυσό φωτοστέφανο. Πολλά χρόνια μετά αντικαταστάθηκε, αλλά μια μικρή λεπτομέρεια δείχνει ότι δεν είναι το αυθεντικό. Το χρυσό χέρι είναι τάμα μιας χριστιανής, η οποία ήταν σκλάβα σε χαρέμι και κατάφερε να διαφύγει με την απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Τα αναθήματα πάνω στις εικόνες θυμίζουν την προχριστιανική λατρεία, 

 

 ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΑ

Στο Χωριό Αγιος Θωμάς υπάρχει και η εκκλησία του αγίου Παντελεήμονα εντός του χωριού 

και απέναντι απο τον πολυούχο Αγιο θωμά του χωριού. 

Ο Άγιος Παντελεήμων γεννήθηκε περί τα μέσα του 3ου αιώνα στη Νικομήδεια της Βιθυνίας. Το πραγματικό του όνομα ήταν Παντολέων και προερχόταν από εύπορη οικογένεια της πόλης. Ο πατέρας του ήταν εθνικός, ενώ η μητέρα του είχε ασπαστεί το χριστιανισμό. Ο Παντολέων απέκτησε από μικρή ηλικία καλή εγκύκλια παιδεία και όταν την ολοκλήρωσε σπούδασε την ιατρική, διακρινόμενος όμως και για την ρητορεία του.

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΣΑΦ

Στο γραφικό χωριό Άγιος Θωμάς Ηρακλείου βρίσκεται ο μοναδικός σε όλη την Κρήτη ναός που τιμά τη μνήμη του Αγίου Ιωάσαφ. Ο Άγιος Ιωάσαφ ή Ιωσάφης όπως τον αποκαλούν οι ντόπιοι γιορτάζει κάθε χρόνο στις 26 Αυγούστου και γίνεται σημαντικό πανηγύρι. Ο ναός αυτός μοναδικός στο είδος του σε ολόκληρη την Κρήτη δεν είναι ένας τυπικός σπηλαιώδης ναός όπως τόσοι και τόσοι που υπάρχουν στο νησί αλλά είναι εξ’ ολόκληρου λαξευμένος με ανθρώπινο χέρι σε ένα ογκώδη και εντυπωσιακό μονόλιθο. Η τεχνική λάξευσης του θυμίζει ναό της Καππαδοκίας. Βρίσκεται στην περιοχή της Παναγίας Κεράς στο δρόμο για τον οικισμό Αρδάχτια του Αγίου Θωμά μια περιοχή που σε κάθε της σημείο κρύβει κι ένα αρχαιολογικό θησαυρό, κάποιο λαξευμένο βράχο με τάφο, κάποιο ιερό ή κάποιο άλλο σε χρήση λαξευμένο χώρο, φαινόμενο μοναδικό σε ολόκληρη την Κρήτη σε τόσο μεγάλη έκταση.

 Ο βράχος που κρύβει τον ναό του Αγίου Ιωάσαφ μάλλον προϋπήρξε αρχαίος τάφος κάποιου επιφανούς προσώπου ο οποίος με την έλευση του Χριστιανισμού στην Κρήτη μετατράπηκε σε ναό. Ο ναός αυτός είχε μέχρι και πριν λίγα χρόνια σχεδόν ξεχαστεί και αφεθεί στη μοίρα του και μονάχα κάποιοι ντόπιοι ανέφεραν το όνομά του λέγοντας ότι η συγκεκριμένη περιοχή ήτανε εκκλησία και μάλιστα τιμόταν στο όνομα του Αγίου Ιωάσαφ. Στην περίοδο των γερμανικών βομβαρδισμών στην Κρήτη πολλοί κάτοικοι του Αγίου Θωμά βρήκανε μέσα στον λαξευμένο ναό ασφαλές καταφύγιο και κρυψώνα για να γλιτώσουν από τους βομβαρδισμούς. 

Στο ναό κατηφορίζουμε με πέτρινα σκαλοπάτια από τον κεντρικό δρόμο και λίγο πριν μπούμε στο ναό συναντάμε στα δεξιά μας ένα ακόμα σπήλαιο μια φυσική σχισμή μεγάλου βάθους στον ασβεστολιθικό βράχο της περιοχής που όπως φαίνεται κατά την αρχαιότητα χρησιμοποιήθηκε κι αυτό για λατρευτικούς σκοπούς. Εξωτερικά του ναού υπάρχουν πολύ όμορφα δέντρα και η όλη περιοχή είναι πνιγμένη στο πράσινο που χαρίζουν οι δρυς αλλά και άλλα δέντρα της περιοχής. Το εσωτερικό του λαξευμένου βράχου αν και λιτό είναι εξ’ ίσου εντυπωσιακό με την Αγία Τράπεζα να είναι κι αυτή από πέτρα. 

Ο βίος του Αγίου Ιωάσαφ είναι από τους πιο εντυπωσιακούς που υπάρχουν και κινείται μέσα στη σφαίρα της φαντασίας και της πραγματικότητας ταυτόχρονα. Υπήρξε λαμπρός βασιλιάς των Ινδιών και η ζωή του σε πολλά σημεία ταυτίζεται απολύτως με τη ζωή του Βούδα. Εκείνο όμως που είναι πραγματικά εντυπωσιακό και θα έπρεπε να αποτελέσει πεδίο μελέτης για τους αρχαιολόγους είναι η εξής λεπτομέρεια. Ο μοναδικός ναός του Αγίου Ιωάσαφ που υπάρχει βρίσκεται στον Άγιο θωμά και ίσως αυτό να μην είναι διόλου τυχαίο. Σύμφωνα με τις πράξεις των Αποστόλων ο Απόστολος Θωμάς ήταν εκείνος που ταξίδεψε στην Ινδία και κήρυξε εκεί το ευαγγέλιο. Και ίσως δεν είναι καθόλου σύμπτωση το ότι ο Άγιος που υπήρξε βασιλιάς των Ινδιών τιμάται στο μοναδικό χωριό που φέρει το όνομα του Αποστόλου εκείνου που κύρηξε στις Ινδίες, του Αγίου Θωμά.

ΚΕΙΜΕΝΑ - ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΧΕΙΛΑΔΑΚΗΣ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΕΝΝΑΡΑΚΗΣ

Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ

Στο Χωριό Αγιος Θωμάς του Δήμου Γόρτυνας και σε απόσταση 30 χλμ από το Ηράκλειο, 
σε ωραία θέση με πανοραμική θέα στην ευρύτερη περιοχή υπάρχει η εκκλησία 
της Αγίας Παρασκευής στην είσοδο του χωριού ερχόμενοι απο το Ηράκλειο.

Η Αγία Παρασκευή ή Παρασκευή Αθληφόρος ή Παρασκευή Μεγαλομάρτυς είναι αγία 

της Ορθόδοξης και Καθολικής εκκλησίας και θεωρείται προστάτιδα των ματιών. 

Έζησε στη Ρώμη κατά το 2ο αιώνα και υπέστη μαρτυρικό θάνατο επί ημερών του αυτοκράτορα 

Μάρκου Αυρήλιου.

Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΤΟΥ ΕΥΝΟΥΧΟΥ

Ο μικρός μονόχωρος ναός του Αγίου Αντωνίου του Ευνούχου είναι κρυμμένος σε μια κατάφυτη τοποθεσία στον Άγιο Θωμά,  Ο ναός, χρονολογείται στην Ενετοκρατία και δε φέρει τοιχογραφικό διάκοσμο.

Λειτούργησε ως μετόχι της μονής Βροντησίου (υπάρχουν ίχνη κελιών) και είχε αποσπάσει ειδική άδεια λειτουργίας από τους Οθωμανούς. Στη μονή για κάποια περίοδο λειτούργησε Ορφανοτροφείο Θηλέων και στην αυλή υπάρχουν ακόμη λαξευτοί τάφοι, στους οποίους εντοπίστηκαν οστά παιδιών.

Ο ναός εορτάζει στις 17 Ιανουαρίου ενώ τα τελευταία έτη συνηθίζεται να λειτουργείται και το Πάσχα (το Μεγάλο Σάββατο)

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΦΕΝΤΗ ΧΡΙΣΤΟΥ 

ΣΤΟ ΧΩΡΙΟ ΑΓΙΟΣ ΘΩΜΑΣ

Το όνομα του χωριού οφείλεται στην παλιά τρίκλητη βασιλική μετά τρούλου, εκκλησία, με υπολείμματα τοιχογραφιών, πού βρίσκεται στο κέντρο του χωριού. Το βόρειο κλίτος είναι αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο το κεντρικό στον Άγιο Θωμά, και το νότιο στον Άγιο Χαράλαμπο.
        Υπάρχουν στον Άγιο Θωμά 40 εκκλησίες, και πράγματι ο σημερινός επισκέπτης μπορεί να δει πάρα πολλές. Αξίζει να επισκεφτείτε, την Αγία Παρασκευή με υπολείμματα τοιχογραφιών, τον Μιχαήλ Αρχάγγελο στο δρόμο για το νεκροταφείο με αρχαϊκές τοιχογραφίες του 12ου αιώνα, τον Άγιο Παντελεήμονα, τον Άγιο Ιωάννη, τον Άγιο Ιωάσαφ, την Κερά Σπηλιώτισσα στο δρόμο για τον παλιό οικισμό Αρδάχθια,όπου κατά την παράδοση υπήρχε θέατρο και αρχαίος βωμός,και μην ξεχάσετε το εξωκλήσι της Παναγίας της Καρδιώτισσας καθώς και η εκκλησία της Κεράς Μελισσανής και του Αγίου Πνεύματος στα ερείπια του χωριού Αξέντι.

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΜΙΧΑΗΛ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ

Ο ναός του Αρχάγγελου Μιχαήλ βρίσκεται στον Άγιο Θωμά και είναι μονόχωρος ναός 

με «αρχαϊκές» τοιχογραφίες του 12ου-13ου αιώνα.

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΜΙΧΑΗΛ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΑΞΕΝΤΙ

Η ανέγερσή του χρονολογείται το 16ο αιώνα. Αν κάποιος κοιτάξει κάτω από το καμπαναριό θα δει ότι έχει σκαλιστεί το οικόσημο των Venier, το οποίο φέρει τα αρχικά MV και τη χρονολογία 1568.

Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Στέφανο Ξανθουδίδη, ο ναός αυτός χρησιμοποιούνταν ως μουσουλμανικό Τέμενος μέχρι και το 1898: το έτος δηλαδή που οι Τούρκοι έφυγαν από την Κρήτη, την οποία είχαν κατακτήσει το 1645 και έμειναν για 253 χρόνια.

Το ότι ο ναός χρησιμοποιήθηκε ως τζαμί  - ίσως ήταν και αυτό που τον έσωσε για αυτό δεν είχε τη μοίρα που είχαν οι υπόλοιπες εκκλησίες, 101 στον αριθμό, που ανήκαν στην ενορία του Αξεντίου και οι οποίες καταστράφηκαν από τους κατακτητές .

Ο ΚΑΒΑΛΑΡΗΣ ΒΡΑΧΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΘΩΜΑ

Ο Άγιος Θωμάς είναι χωριό του Νομού Ηρακλείου στην επαρχία Μονοφατσίου στο ΔήμοΓόρτυνας με 789 κατοίκους και ομώνυμο δημοτικό διαμέρισμα. Το χωριό έχει άφθονα νερά και πολλά περιβόλια με οπωροκηπευτικά. Η γεωλογική σύσταση του τόπου με τους απόκρημνους ψηλούς βράχους δίνει στο τοπίο ιδιότυπη όψη.

Και όντως πρόκειται για θαύμα καθώς ένας τεράστιος βράχος να ισορροπεί πάνω σε ένα άλλο στην κορυφή του χωριού και από κάτω τους να απλώνονται τα σπίτια, παλιά και καινούργια. Οι ντόπιοι λένε το βράχο «Ο καβαλάρης» και το συνδέουν με τον άγιο Γεώργιο τον καβαλάρη που η εκκλησία του βρίσκεται στο παρακείμενο νεκροταφείο με την καλύτερη θέα σε ολόκληρη την ενδοχώρα της Κρήτης. Οι ειδικοί από την πλευρά τους λένε πως μπορεί κάποια μέρα ο «καβαλάρης» βράχος να ξεκολλήσει από τη θέση που είναι και να κυλίσει πάνω στα σπίτια του χωριού και να προκαλέσει καταστροφές.

ΚΕΙΜΕΝΑ - ΠΗΓΗ

ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΜΕΛΙΣΣΑ ΣΤΟ ΧΩΡΙΟ ΑΓΙΟΣ ΘΩΜΑΣ

Κοντά στο χωριό Άγιος Θωμάς Ηρακλείου βρίσκονται τα ερείπια ενός από τα μεγαλύτερα κάστρα της Κρητικής ενδοχώρας. Στην κορυφή ενός ψηλού λόφου με πανοραμική θέα στις κοιλάδες του Προφήτη Ηλία και του Βενεράτου βρίσκεται το φρούριο Μέλισσα, κτισμένο τον 11ο ή 12ο αιώνα, κατά την Β’ Βυζαντινή Περίοδο (δηλ. μετά την απελευθέρωση από τους Άραβες).

Το κάστρο βρίσκεται σε στρατηγική θέση καθώς εποπτεύει το Μαλεβίζι, το Τέμενος και τη βόρεια ακτή του Ηρακλείου. Η οδική αρτηρία που οδηγούσε από Χάνδακα προς Μεσαρά περνούσε από εκεί καθιστώντας το οχυρό κομβικό σημείο στα χρόνια του Μεσαίωνα. Επιπλέον, είναι από τα οχυρά της Βυζαντινής περιόδου που έχουν άμεση σχέση με την εποπτεία των γεωργικών καλλιεργειών της περιοχής, όπως και ο κάστελος Μελεσών και ο Κάστελος Καταλαγαρίου.

Κατά την Ενετοκρατία το φρούριο αποτελούσε μέρος του πυκνού και καλά οργανωμένου δικτύου φρουρίων του Μονοφατσίου που έλεγχαν κάθε κίνηση στην περιοχή. Αργότερα, η περιοχή στα δυτικά του φρουρίου, εκεί όπου υπάρχει πηγή ακόμη και σήμερα, φιλοξένησε το μικρό οικισμό Μέλισσα από τον οποίο δεν σώζεται σχεδόν τίποτα καθώς εγκαταλείφθηκε περί τον 17ο αιώνα όπως και το κάστρο (προφανώς λίγο μετά την άφιξη των Οθωμανών).

 

 Η ανατολική μεριά του είναι φυσικά οχυρωμένη από γκρεμό, ενώ η πρόσβαση από τα δυτικά είναι πολύ εύκολη μέσω χωματόδρομου. Από τα δυτικά το φρούριο προστατευόταν από μεγάλο οχυρωματικό παραλληλόγραμμο περίβολο που σήμερα σώζεται σε άσχημη κατάσταση. Το κυρίως κτίριο του φρουρίου είναι μικρό πυργοοικοδόμημα στο κέντρο του περιβόλου.

Δίπλα βρίσκεται δίπλα το κάτασπρο εκκλησάκι της Ζωοδόχου Πηγής, που είναι ορατή από πολλά χιλιόμετρα λόγω της περίοπτης θέσης της. Στη θέση της σημερινής εκκλησίας πιθανώς λειτούργησε μικρή μονή με το όνομα Κερά Μελισσανή αφιερωμένη στην Παναγία.

 

Παρόμοιο φρούριο με περίβολο, μικρό πύργο, πατητήρια και ναό αφιερωμένο στη Ζωοδόχο Πηγή βρίσκεται και στο χωριό Καταλαγάρι.

 ΠΗΓΗ - Γ. Ι. Χρηστάκης, "Ιστορικά Οχυρωματικά Μνημεία της Κρήτης (330πΧ-1898)", Εκδόσεις Κρητικά Γράμματα, 2004
 http://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=melisa

ΡΩΜΑΙΚΟΙ ΤΑΦΟΙ

Εξαιρετικά δείγματα λαξευτής αρχιτεκτονικής μας ταξιδεύουν στα πανάρχαια χρόνια με μινωικά πατητήρια, ρωμαϊκούς τάφους και σπηλαιώδεις ναούς. Αυτά σε συνδυασμό με τους εντυπωσιακούς βράχους, τις φυσικές σπηλιές, τις Βυζαντινές Εκκλησίες και το καταπράσινο περιβάλλον συνθέτουν ένα σκηνικό μοναδικό στην Κρήτη.

Μέσα στο χωριό του Αγίου Θωμά και νότια της ομώνυμης εκκλησίας σύντομο μονοπάτι ξεκινάει από την προτομή του τοπικού ήρωα Λόγιου (Δημήτριος Βαρούχας) και σε 2 λεπτά μας μεταφέρει σε ένα από τα πλέον εντυπωσιακά ταφικά μνημεία της Κρήτης στη θέση Γριά Μάντρα (Το όνομα Γριά Μάντρα είναι μετεξέλιξη του Ιερή Μάντρα και σημαίνει το μέρος που ήταν ιερό όπως και κάθε άλλη ταφική θέση στην Κρήτη).

Στη Γριά Μάντρα υπάρχουν πολυάριθμοι πανύψηλοι ογκόλιθοι και ένα μονοπάτι διέρχεται ανάμεσα τους. Σε πολλούς από αυτούς τους βράχους έχουν εντοπιστεί λαξευμένοι Ρωμαϊκοί τάφοι που βρίσκονται σε εξαιρετική κατάσταση και προκαλούν μεγάλο θαυμασμό στον επισκέπτη. Μάλιστα ένας βράχος έχει με τον καιρό γείρει και οι τρεις τάφοι του έχουν πάρει κλίση. Οι τάφοι στην ευρύτερη περιοχή του Αγίου Θωμά υπολογίζονται σε 30.

Η ΚΕΡΑ ΣΠΗΛΙΩΤΙΣΑ

Η εκκλησία της Παναγίας της Σπηλιώτισσας είναι χτισμένη σε μια σπηλιά του βουνού. Ακριβώς έξω από τη σπηλιά υπάρχει στο βουνό μια αρχαία ελληνική επιγραφή σε μάρμαρο.

Περίπου το 1910 δύο Άγγλοι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν σε ανασκαφές ένα άγαλμα θεάς που βρίσκεται σήμερα στη Βοστώνη.

Η επιγραφή αναφέρει 

ΘΕΑΙΣ ΔΗΜΗΤΡΙ ΚΑΙ ΚΟΡΗ ΛΑΡΚΙΑ ΑΡΤΕΜΙΣ ΕΚ ΤΩΝ ΙΔΙΩΝ

 που επιβεβαιώνει ότι στο χώρο της εκκλησίας λειτούργησε ιερό αφιερωμένο στη Λαρκία Αρτέμιδα, στη Δήμητρα και την Κόρη, που ήταν θεότητες του Άδη. Οι κάτοικοι του Αγίου Θωμά αναφέρουν ότι μέσα στην εκκλησία υπήρχε ένα βάραθρο, η στοά του Άδη, το οποίο σήμερα έχει καλυφτεί με τσιμέντο.

Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΑΡΔΙΩΤΙΣΣΑ

Λίγο πριν φτάσουμε στο ωραίο χωριό του Αγίου Θωμά, αριστερά μας ένας μικρός δρόμος περίπου 1 χλμ., μας οδηγεί στο μικρό βυζαντινό εκκλησάκι της Παναγίας της Καρδιώτισσας. Είναι κτισμένο στην ανατολική όχθη του Αξεδιανού χειμάρρου. Βρίσκεται εκεί από τον 14ο αιώνα, βλέπουμε ελάχιστη ίχνη τοιχογραφιών.

Η Παναγία η Καρδιώτισσα Η εκκλησία κτίστηκε μετά το 1912 στα ερείπια παλαιότερης του 14ου αιώνα, όπως μαρτυρούν σπαράγματα τοιχογραφιών. Γιορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου. Μετά το 1912 έγινε προσκύνημα παγκρήτιας εμβέλειας, επειδή μετά από «όραμα» της Κυριακούλας και ανασκαφές φανερώθηκε.

Τα σημάδια θεμελίων στην αυλή του, μαρτυρούν ότι υπήρχε παλαιότερη εκκλησία. Ρωτήσαμε τον πατέρα Παναγιώτη και μας είπε πράγματι ότι η πρώτη εκκλησία κτίστηκε τον 9ο αιώνα αλλά μια απότομη καταιγίδα ξεχείλισε τον χείμαρρο και τα ορμητικά νερά παρασύρανε την πρώτη εκκλησία. Επισκευάστηκε το 1912 μετά από αποκαλύψεις και θαύματα. Το 1935-1962 λειτούργησε ως Μονή υπαγόμενη στην ενορία του Αγίου Θωμά. Είναι ένα από τα μεγάλα προσκυνήματα της Κρήτης.

Σε αυτό το θαυμάσιο τόπο, μπορεί κανείς να κάνει μια εκδρομή για να γνωρίσει την ιστορία του, τα μνημεία του, να θαυμάσει τη φύση του. Αξίζει ένας περίπατος εδώ και στα γύρω από το χωριό μονοπάτια που μέσα στην ομορφιά της άγριας φύσης κρύβουν πολλές εκπλήξεις

      Στην περιοχή του χωριού υπάρχουν πολλά λαξευτά σπήλαια, πού χρησιμοποιήθηκαν ως τάφοι. Υπάρχουν επίσης λαξευτές δεξαμενές νερού. Ο Άγιος Θωμάς είναι γενέτειρα του Κήρυκα Χαιρέτη Καλαμαρά, καθώς και του γιατρού αγωνιστή Λόγιου.

        

  Στον Άγιο Θωμά γεννήθηκε το 1770 ο Δημήτρης Λόγιος. Όταν ήταν 10 χρονών οι Τούρκοι σκότωσαν τον πατέρα του και τον ανέλαβε υπό την προστασία του ο αδερφός του πατέρα του, ιερομόναχος στις Απεζανές, Δωρόθεος. Αλλά και αυτόν κυνήγησαν οι Τούρκοι και αναγκάστηκε να φύγει στην Πάδουα της Ιταλίας με τον προστατευόμενο ανιψιό, ο οποίος σπούδασε γιατρός στο εκεί Πανεπιστήμιο. Το 1800 επέστρεψε στον Άγιο Θωμά προσφέροντας τις υπηρεσίες του σε Χριστιανούς και Τούρκους αδιακρίτως. Ένας γενίτσαρος από το Αξέντι φόνευσε τον άνδρα της αδερφής του, Δημήτρη Κοσμαδάκη. Ο Λόγιος, εκδικούμενος το θάνατό του, σκότωσε το φονιά του κουνιάδου του. Από τότε έζησε ως χαΐνης τιμωρώντας τους γενιτσάρους. Ο πασάς έστειλε 50 εκλεκτούς γενιτσάρους να τον συλλάβουν. Αυτούς τους φιλοξένησαν στο κονάκι του Σελίμ Αγά Κονταξή που σώζεται σήμερα. Ο Λόγιος πληροφορήθηκε την άφιξή τους και τη νύχτα μπήκε στον οντά, όπου κοιμόντουσαν και κατάσφαξε έξι από αυτούς. Οι υπόλοιποι σκοτώθηκαν μεταξύ τους μέσα στο σκοτάδι και στη σύγχυση. Ο Λόγιος ήθελε να εξοντώσει τον αγριότερο γενίτσαρο της Μεσαράς Αγριολίδη από το χωριό Άγιος Ιωάννης, νότια της Φαιστού. Όμως προδόθηκε από τον υπηρέτη του Αγριολίδη και σκοτώθηκε από αυτόν. 

Από τον Άγιο Θωμά κατάγονταν και οι οπλαρχηγοί Δημήτριος και Φραγκίσκος Λυμπρίτης, ο Θεόδωρος και ο γιατρός Ιωάννης Λυμπρίτης, δωρητής της Βικελαίας Βιβλιοθήκης του Ηρακλείου. Από εδώ καταγόταν και ο Γεώργιος Καλαμαράς, τελειόφοιτος του Πανεπιστημίου της Πετρουπόλεως, αξιωματικός του Ρωσικού Ναυτικού, ο οποίος σκοτώθηκε στη Μάχη του Φαλήρου. Από τα Αρδάχθια καταγόταν και ο Γεώργιος Πετρογιαννάκης, υπουργός επί Κρητικής Πολιτείας. 

ΤΟ ΕΓΚΑΤΑΛΕΛΗΜΕΝΟ ΧΩΡΙΟ ΑΡΔΑΧΤΙΑ ΔΙΠΛΑ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΘΩΜΑ

Τα Αρδάχτια είναι οικισμός της πρώην κοινότητας Αγίου Θωμά, απέχει 500 μ. από τον Άγιο Θωμά, Παλαιός οικισμός, αναφέρεται σε όλες τις βενετσιάνικες απογραφές με το όνομα Αργάθια. 

Από την απογραφή του 1881, και μετά από λάθος απογράφεται με την ονομασία Αρδάχτια ονομασία πού διατηρείτε και στις επόμενες απογραφές. 

Ένεκα κατολισθήσεων το χωριό εγκαταλείφτηκε και ξαναχτίστηκε σαν συνοικία του Αγίου Θωμά, στην θέση Πλάκα

ΤΟ ΕΓΚΑΤΑΛΕΛΗΜΕΝΟ ΧΩΡΙΟ ΑΞΕΝΤΙ ΔΙΠΛΑ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΘΩΜΑ

Του Αντώνη Σανουδάκη-Σανουδου Δρ. Παν/μίου, συγγραφέα

Φωτογραφιες - Αντώνης Γενναράκης

Η περιγραφή του τόπου με επίκεντρο τον γνωστό «ανθρωπόλιθο» ύψος 708 μ., από όπου αρχίζει η κοιλάδα του Αξέντι και προσδιορίζονται τα γύρω σημεία, όπως ο βράχος του Προφήτη Ηλία (γεωμετρικό κέντρο ή φάλι της Κρήτης) ο Κούλες, η Μέλισσα, η Πάννονα, οι Αμάδες του Διγενή.Το Λαγκάδι όμως του Αξέντι εξακολουθεί να είναι ένας άγνωστος επίγειος Παράδεισος, όπως είχε αποκαλέσει την ευρύτερη περιοχή του Αγ. Θωμά το 1864 ο Άγγλος περιηγητής Eduard Lear. 

Το Αξέντι κατά τα χρόνια της Ενετοκρατίας το έτος 1732 άνηκε στη Μονή Παλιανής ως ιπποτικό φέουδο των αδελφών Πέτρου και Μάρκου Venieri.

Ο ομαδικός εξισλαμισμός του πρέπει να έγινε μετά την πρώτη επανάσταση στην Κρήτη το 1740 με τους φοβερούς «Καστρινούς» Γενιτσάρους του που προκαλούσαν τον τρόμο σε όλη την Κρήτη, εξ ου και η έκφραση «άμε, διάολε στ’ Αξέντι», που είναι όμως ένας ευλογημένος τόπος. 

Εκείνη την περίοδο όλο το χωριό αλλαξοπίστησε προκυμένου να μη χάσουν οι κάτοικοί του τα προνόμια τους και προσχώρησε στον Ισλαμισμό.   και να γλιτώσουν το επαχθές τούρκικο χαράτσι. Στην πορεία του χρόνου οι κάτοικοι του Αξεντίου μετατράπηκαν στους πιο άγριους γενίτσαρους όλης της κεντρικής Κρήτης και στο άκουσμα του χωριού όλοι έτρεμαν, ενώ το όνομα Αξέντι συνδέθηκε με τη σκληρότητα και το μίσος.

Το χωριό έχασε εντελώς το χριστιανικό χαρακτήρα του και ο ναός του Αγίου Πνεύματος γλίτωσε μάλλον επειδή άλλαξε χρήση και μετατράπηκε σε τζαμί. Λίγο βορειότερα του ναού υπάρχουν τα ερείπια ενός δεύτερου ναού που σώζονται μονάχα οι βάσεις του σήμερα που μαρτυρούν την ύπαρξή του. Ο ναός δε στέκει πια μα το όνομά του διασώθηκε και ακόμα οι ντόπιοι τον ξέρουν σαν Άη-Γιάννη.

Κείμενα - Χριστόφορος Χειλαδάκης
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΕΝΝΑΡΑΚΗΣ