Με τη γενναιόδωρη δωρεά εξήντα πέντε φορητών εικόνων (15ου-αρχών 20ού αιώνα) εμπλουτίζονται στο εξής οι μόνιμες Συλλογές του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης. Πρόκειται για το σύνολο της προσωπικής Συλλογής φορητών εικόνων του γνωστού συλλέκτη Ζαχαρία Πορταλάκη, που τον Μάιο του 2014 εμπιστεύτηκε στην Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών. Καρπό αυτής της εμπιστοσύνης αποτελεί η πραγματοποίηση ενός πρωτοποριακού εκθεσιακού εγχειρήματος που παρουσιάζεται στις αίθουσες του πρώτου επιπέδου του Μουσείου.
Οι Εικόνες της Συλλογής Ζαχαρία Πορταλάκη
15ος-20ός αιώνας
Δωρεά Ζαχαρία Πορταλάκη
Ο πυρήνας της Δωρεάς συνίσταται από μια σειρά κρητικών έργων, ενδεικτικών της διαδρομής και διαμόρφωσης της Κρητικής φορητής εικόνας από τους μετά την Άλωση χρόνους ως τις αρχές του 20ού αιώνα. Πολύ σημαντική είναι η παρουσία εικόνων από τα νησιά του Ιονίου δίπλα σ’ αυτές της Κρήτης: έργα δουλεμένα με πρότυπο τον τρόπο και τους τύπους που μεταλαμπάδευσαν οι Κρήτες, αλλά που διαμόρφωσαν οι αγιογράφοι των Επτανήσων στον τόπο τους, αποτελούν ασφαλή τεκμήρια των ισχυρών δεσμών μας με τα νησιά όπου πολλοί Κρήτες ζωγράφοι βρήκαν φιλόξενο καταφύγιο μετά τον Κρητικό Πόλεμο.
Έργα από τις Κυκλάδες και την ηπειρωτική Ελλάδα συμμετέχουν στο μεγάλο σύνολο των έργων της θρησκευτικής τέχνης, προσφέροντας μια σπάνια ευκαιρία να τα δούμε μαζί στον ίδιο χώρο με τις φορητές εικόνες της Κρήτης και των Επτανήσων. Ακόμη σπανιότερη ευκαιρία όμως αποτελεί η συμβολή στην έκθεση εικόνων με προέλευση από τα Βαλκάνια και τη Ρωσία, που διευρύνουν τις γνώσεις μας για την εξέλιξη της φορητής εικόνας στον ευρύτερο χώρο του ορθόδοξου κόσμου.
Ειδικότερα, η έκθεση προτείνει την παρουσίαση των εικόνων σε θεματικές ενότητες, που διαρθρώνονται γύρω από τρεις κεντρικούς άξονες:
•την εικονογραφία: με απεικονίσεις της Παναγίας στη μεταβυζαντινή και τη ρωσική τέχνη, προφητών, αγίων και επεισοδίων του βίου τους και σκηνών του Εορτολογίου,
•τη χρήση: με εικόνες που προορίζονταν για τη δημόσια λατρεία (δεσποτικές-επιστυλίου) ή την ιδιωτική (τρίπτυχα), και
•την τεχνοτροπία: με έργα του 15ου και του 16ου αιώνα αντιπροσωπευτικά της ακμής της κρητικής τέχνης, αλλά και μεταγενέστερα διαφορετικών εργαστηρίων που, μέσω της υιοθέτησης εικονογραφικών τύπων διαμορφωμένων από τους κρητικούς ζωγράφους, επιβεβαιώνουν την ευρεία επιρροή της.
Σπάνιο ενυπόγραφο έργο του Ζαχαρία Καστροφύλακα
Την έκθεση εμπλουτίζει ένα ακόμη έργο ιδιαίτερης σημασίας, που παραχώρησε ειδικά για την έκθεση η Έλια Πορταλάκη, κόρη του δωρητή, από την προσωπική της συλλογή. Πρόκειται για ενυπόγραφο έργο του Ζαχαρία Καστροφύλακα, γνωστού στο Ηράκλειο ως ζωγράφου δύο δεσποτικών εικόνων του ιερού ναού της Υπαπαντής (μικρού Αγίου Μηνά). Το έργο, τρίπτυχο μικρών διαστάσεων αναδεικνύει τη δεξιοτεχνία του γνωστού Κρητικού αγιογράφου του 18ου αιώνα στη μικρογραφική τέχνη και αποτελεί σπάνιο δείγμα της εργασίας του αυτής.
Το μουσειογραφικό έργο και η επιμέλεια της έκθεσης
Η έκθεση των έργων της δωρεάς με τρόπο που αναδεικνύει κεντρικές όψεις της θρησκευτικής τέχνης 6 αιώνων, οι οποίες προσφέρονται για συγκρίσεις από ειδήμονες και μη, έτυχε της εξαιρετικής επιμέλειας της αρχαιολόγου και ιστορικού της βυζαντινής τέχνης Χρυσαυγής Κούτσικου.
Το μουσειογραφικό έργο της έκθεσης συμπεριλαμβανομένης της ανακατασκευής των αιθουσών του Μουσείου που στεγάζουν τη Δωρεά Ζαχαρία Πορταλάκη ανέλαβαν οι αρχιτέκτονες Γιώργος Παρμενίδης, Christine Longuépée και Ιφιγένεια Μάρη. Ο σχεδιασμός ενσωματώνει στοιχεία πρωτοπορίας που υπερβαίνουν τα ελληνικά μουσειακά δεδομένα· το εκθετικό αποτέλεσμα φιλοδοξεί να υπερβεί τις υψηλές προσδοκίες των επισκεπτών του Μουσείου. Ειδικότερα, ο πρωτοποριακός αρχιτεκτονικός σχεδιασμός της έκθεσης προβλέπει την παρουσίαση των εικόνων ως αυτόφωτων αντικειμένων, μαρτυριών «του ακτίστου φωτός», με ειδική μελέτη φωτισμού τη φροντίδα της οποίας είχε η κυρία Μίνα Μάντζαρη της εταιρείας L4A. Αξίζει να σημειωθεί ότι η νέα σειρά προβολέων TECNICA της iGUZZINI, η οποία σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε ειδικά για την έκθεση του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης, εντάσσεται εφεξής στη γραμμή παραγωγής της ιταλικής εταιρείας.
Ανάμεσα σ’ εκείνους που συντέλεσαν στο τελικό αποτέλεσμα της έκθεσης θα πρέπει επίσης να αναφερθεί ο συντηρητής κ. Μιχάλης Κρασαγάκης που φρόντισε τις εικόνες πριν την τοποθέτησή τους, τα τεχνικά συνεργεία που εργάστηκαν επί μήνες για την ανακατασκευή των αιθουσών, καθώς και το επιστημονικό, διοικητικό και τεχνικό προσωπικό του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης που συμμετείχε στο έργο, υπό τον συντονισμό του Αλέξη Καλοκαιρινού και της επιμελήτριας του Μουσείου, ιστορικού της τέχνης Ντενίζ-Χλόης Αλεβίζου.
Θεότητα, (α)συνέχεια
Συλλογή Σύγχρονης Τέχνης Ζαχαρία Πορταλάκη
Περιοδική Έκθεση
Η γενναιόδωρη προσφορά του συλλέκτη Ζαχαρία Πορταλάκη δεν περιορίζεται στη Δωρεά των φορητών εικόνων. Σειρά περιοδικών εκθέσεων με έργα από τη Συλλογή του Σύγχρονης Τέχνης θα συνοδεύουν εφεξής τη μόνιμη έκθεση, στην παρακείμενη αίθουσα του επιπέδου 1 του Ιστορικού Μουσείου.
Η πρώτη έκθεση της σειράς, που εγκαινιάζεται ταυτόχρονα με τη μόνιμη έκθεση, έχει τίτλο Θεότητα, (α)συνέχεια και παρουσιάζει στον επισκέπτη αντιπροσωπευτικά έργα των πρωτοπόρων καλλιτεχνών Κωνσταντίνου Παρθένη, Γιάννη Τσαρούχη, Χρήστου Καπράλου και Θεόδωρου Στάμου της περιόδου 1950-1990.
Ειδικότερα, στην έκθεση, φιλοξενούνται στην Κρήτη για πρώτη φορά το μνημειακών διαστάσεων έργο Ευαγγελισμός –Ποίηση του Κωνσταντίνου Παρθένη, όψιμο έργο του μεγάλου αυτού δασκάλου της νεοελληνικής τέχνης, τα έργα του Τσαρούχη Δαβίδ και Το Μαρτύριο του Αγίου Σεβαστιανού της περιόδου της δικτατορίας όταν ο ίδιος ζει στο Παρίσι, έργα του πρωτοπόρου καλλιτέχνη του Αφηρημένου Εξπρεσσιονισμού Θεόδωρου Στάμου από τις σειρές των γνωστών Ατέρμονων Πεδίων του, και η συγκλονιστική Πιετά του Καπράλου, γλυπτό-σπουδή στο θέμα της Μάνας.
Έντυπο συνοδευτικό υλικό:
Τη μόνιμη έκθεση συνοδεύει δίγλωσσος αναλυτικός κατάλογος σε μεγάλο σχήμα και δίγλωσσο φυλλάδιο αφιερωμένο στο ενυπόγραφο έργο του Ζαχαρία Καστροφύλακα. Το πλούσιο φωτογραφικό υλικό και τα κείμενα της αρχαιολόγου και ιστορικού βυζαντινής τέχνης Χρυσαυγής Κούτσικου, σε μετάφραση της Αναστασίας Λαμπροπούλου, προσφέρουν στον αναγνώστη εκτενείς και εμπεριστατωμένες αναλύσεις για το σύνολο των έργων της έκθεσης.
Μία «ξενάγηση» στα έργα της περιοδικής έκθεσης Θεότητα, (α)συνέχεια φιλοξενεί το δίγλωσσο πολύπτυχο με κείμενα της ιστορικού τέχνης και επιμελήτριας του ΙΜΚ Ντενίζ-Χλόης Αλεβίζου.
Γραφιστικός σχεδιασμός
Το αισθητικό αποτέλεσμα όλων των εντύπων της έκθεσης οφείλεται στον αριστοτεχνικό σχεδιασμό του Δημήτρη Καλοκύρη, σταθερού συνεργάτη του ΙΜΚ, ο οποίος ανέλαβε επίσης το σύνολο του γραφιστικού σχεδιασμού των εκθέσεων.
Διαλέξεις
Η ΕΚΙΜ ήδη προγραμματίζει σειρά διαλέξεων που θα πλαισιώσουν τις εκθέσεις με θέματα σχετικά τόσο με την τέχνη των φορητών εικόνων των μεταβυζαντινών χρόνων στον ευρύτερο ορθόδοξο κόσμο, όσο και των αναζητήσεων των πρωτοπόρων καλλιτεχνών του 20ού αιώνα, έργα των οποίων απαρτίζουν την έκθεση Θεότητα, (α)συνέχεια.
Εκπαιδευτικά Προγράμματα
Για την σχολική περίοδο 2015-2016, θα προσφέρονται δωρεάν (όπως πάντα) στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, δύο εκπαιδευτικά προγράμματα που σχεδιάστηκαν ειδικά για τις δύο εκθέσεις:
Το πρόγραμμα Οι Εικόνες της Συλλογής Ζαχαρία Πορταλάκη, 15ος -20ός αιώνας Γνωριμία με τη Μεταβυζαντινή Τέχνη απευθύνεται στους μαθητές της Ε΄ και ΣΤ΄ τάξης του Δημοτικού, καθώς και της Α΄ Γυμνασίου (Διάρκεια: 12 Οκτωβρίου 2015–6 Ιουνίου 2016). Με αφορμή τις εικόνες της Συλλογής Ζαχαρία Πορταλάκη (15ος-20ός αιώνας) και έργα από την Κρήτη, τα Ιόνια νησιά, τις Κυκλάδες, την ηπειρωτική Ελλάδα, αλλά και τα Βαλκάνια και τη Ρωσία, οι μαθητές θα γνωρίσουν τα κεντρικά χαρακτηριστικά της μεταβυζαντινής τέχνης, και με πλούσιο εποπτικό υλικό και παιχνίδια παρατήρησης που έχουν σχεδιαστεί ειδικά για την ηλικία αυτή, θα πειραματιστούν με τεχνικές κατασκευής των εικόνων και θα μάθουν για την εκκλησιαστική ζωγραφική και τη σημασία της ιστόρησης των ναών.
Το δεύτερο πρόγραμμα, που έχει επίσης σχεδιαστεί από την ομάδα του εκπαιδευτικού προσωπικού του Ιστορικού Μουσείου, με τίτλο «Όψεις της μεταβυζαντινής τέχνης και νεότερες αναζητήσεις της θρησκευτικότητας στη σύγχρονη τέχνη», απευθύνεται σε μαθητές της Β΄ και Γ΄ Γυμνασίου καθώς και της Α΄ Λυκείου (Διάρκεια: 12 Οκτωβρίου 2015 – 6 Ιουνίου 2016). Το πρόγραμμα στοχεύει να φέρει τους μαθητές σε επαφή με την τέχνη της αγιογραφίας και την εξέλιξη της κατά τη μακρά χρονική περίοδο 6 αιώνων (από τον 15ο ως τον 20ό αιώνα), από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης και εντεύθεν. Μέσα από επιλεγμένες δραστηριότητες, οι μαθητές θα εξοικειωθούν με τη μεταβυζαντινή ζωγραφική τέχνη, θα γνωρίσουν τις διαφορές της αγιογραφικής παράδοσης με τη δυτική τέχνη των αιώνων αυτών. Επισκέπτονται την περιοδική έκθεση Θεότητα, (α)συνέχεια, γνωρίζουν από κοντά το έργο των πρωτοπόρων καλλιτεχνών Κωνσταντίνου Παρθένη, Γιάννη Τσαρούχη, Χρήστου Καπράλου και Θεόδωρου Στάμου της Συλλογής Σύγχρονης Τέχνης του Ζαχαρία Πορταλάκη, και θα συμμετέχουν σε δραστηριότητες μέσα από τις οποίες θα ανακαλύψουν κεντρικές έννοιες και όψεις της σύγχρονης τέχνης.
Ξεναγήσεις
Η ΕΚΙΜ προγραμματίζει ξεναγήσεις και στις δύο εκθέσεις από τους επιμελητές του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης, που συμπεριλαμβάνουν, και σε προτεραιότητα, τις πιο ευπαθείς κοινωνικές ομάδες, όπως οι συμπολίτες μας που εξυπηρετούνται από τον Κοινωνικό Χώρο των Ιδρυμάτων Α. και Μ. Καλοκαιρινού, και οι τρόφιμοι του Γηροκομείου των Ιδρυμάτων.
Εγκαίνια
Τις εκθέσεις θα εγκαινιάσει ο Περιφερειάρχης Κρήτης κ. Σταύρος Αρναουτάκης, το Σάββατο 3 Οκτωβρίου 2015, ώρα 19.30΄.
Σημειώνεται τέλος ότι οι δύο νέες εκθέσεις καθώς και οι Συλλογές του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης θα είναι επισκέψιμες από το κοινό, και την Κυριακή 4 Οκτωβρίου 2015 από τις 10.00΄-14.00΄.
Ωράριο λειτουργίας ΙΜΚ:
Θερινό Ωράριο (Απρίλιος - Οκτώβριος)
Δευτέρα – Σάββατο:
09.00-17.00
Κυριακές & Αργίες
Κλειστό
Χειμερινό Ωράριο (Νοέμβριος - Μάρτιος)
Δευτέρα - Σάββατο
09.00-15.30
Κυριακές & Αργίες
Κλειστό
