Το ριζίτικο τραγούδι υπήρξε ο πιο διαδεδομένος τρόπος εξιστόρησης ενός σημαντικού ιστορικού γεγονότος. Μέσα από την απλή και κατανοητή γλώσσα του ριζίτικου, ο Κρητικός, που στις πιο πολλές περιπτώσεις ήταν αγράμματος, κατάφερνε να μαθαίνει αλλά και να διαδίδει την ιστορία του νησιού δια μέσου των αιώνων.
Τα ριζίτικα τραγούδια που αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα είναι πολλά σε αριθμό και σε μελωδίες (σκοπούς) και μέσα από τους στίχους τους διηγούνται τα μεγαλύτερα γεγονότα που συνέβησαν στην Κρήτη, με τραχύ και επιβλητικό τρόπο, έτσι όπως αρμόζει σε αυτό το είδος. Μέσα από αυτά τα τραγούδια ξεπηδούν μορφές ηρώων και πολεμιστών της Κρήτης, από Ρτα χρόνια του Βυζαντίου έως και την περίοδο του B’ παγκοσμίου πολέμου. Τα πιο πολλά από τα τραγούδια αυτά κατατάσσονται στο είδος των Ριζίτικων της τάβλας, ελάχιστα δέ σε τραγούδια της στράτας. Η εξιστόρηση των γεγονότων μέσα από αυτά τα τραγούδια πολλές φορές έχει μεγάλες ιστορικές ακρίβειες, αλλά επίσης μερικές φορές λόγω της δημοτικής θεωρίας παρουσιάζονται μεγάλες υπερβολές, όχι τόσο για την ακρίβεια των γεγονότων, όσο για τα πρόσωπα των ηρώων που αναφέρονται. Σε άλλα τραγούδια παρατηρούμε πολύ μικρό αριθμό στίχων, σε άλλα ολόκληρα έπη μακρόσυρτων και πολύστροφων στίχων. Το πλέον παλαιότερο τραγούδι της στράτας αναφέρεται στην άλωση της Ανδριανούπολης το 1361. Η γένεση αυτού του τραγουδιού δίδεταεκείνη σχεδόν την περίοδο.
“Τα χελιδόνια τση Βλαχιάς και τα πουλιά τση Δύσης
κλαίσιν αργά, κλαίσιν ταχιά, κλαίσιν το μεσήμερι,
κλαίσιν την Ανδριανούπολη τη βαροκουρσεμένη,
όπου την εκουρσέψασι τσι τρείς γιορτές του χρόνου,
τω Χριστουγένω για κερί και τω Βαγιώ για βάγια
και την ημέρα τση Λαμπρής για το Χριστός Ανέστη“.
Παρατηρούμε σε αυτό το παλαιό τραγούδι πόσο όμορφα και πόσο εύστοχα παρουσιάζεται η άλωση. Και ιστορικά «δένει» πολύ άμεσα με τις ιστορικές επιδρομές που δέχθηκε η Ανδριανούπολη, το 1205 το Πάσχα από τους Βούλγαρους και το 1353 από τους Τούρκους.
Όμως η Κρήτη όσο κι αν πονούσε με την μοίρα των υπολοίπων υπόδουλων Ελλήνων, άλλο τόσο πόνεσε και τραγούδησε τα δικά της πάθη στην ιστορική διαδρομή της. Σημαντική ιστορική πηγή είναι και το ακόλουθο τραγούδι που εξιστορεί την εποχή της Ενετοκρατίας και τις επιδημίες που έπληξαν τον πληθυσμό του νησιού.
“Αυτά ‘ναι τα Χανιά τα παινεμένα, που ήτο σα το ρόϊδι γεμομένα.
Ο Χάρος κι η πανούκλα το μαθαίνουν, στσι εικοσιδυό του Αυγούστου κατεβαίνουν,
κι εις τα καράβια μπαίνουν κι αρμενίζουν κι ωσάν τσοι μαύρες σκύλες σουριανίζουν…..“.
Αυτό λοιπόν το τραγούδι περιγράφει τις περίφημες εικοσιδύο επιδημίες που έπληξαν την Κρήτη και κυρίως την πόλη των Χανίων, θερίζοντας πολλούς Κρήτες, αλλά και Ενετούς αποίκους (L.Ryesto, Candia , Rome 1700). Επίσης αξιόλογο όμως είναι και το ριζίτικο τραγούδι που αναφέρεται στην καταστροφή του Μεγάλου Κάστρου (Ηρακλείου) το 1669, το οποίο τραγούδι πρωτοπαρουσιάστηκε εκείνη την περίοδο στον νομό Χανίων, μιας και τα ριζίτικα ακόμα δεν είχαν γνωρίσει την μεγάλη εξάπλωση στην ανατολική Κρήτη.
“Κάστρο και που ‘ναι οι πύργοι σου και τα καμπαναριά σου
και που ‘ναι οι αντρειωμένοι σου, τα όμορφα παλλικάρια….”.
Σε αυτό το σημείο να αναφέρουμε ότι ο μεγαλύτερος αριθμός των ιστορικών Ριζίτικων τραγουδιών αναφέρεται στα γεγονότα της εποχής της Τουρκοκρατίας του νησιού. Άλλωστε οι μεγαλύτεροι αγώνες των Κρητων έγιναν τότε, όπως και πήραν την διάσταση του θρύλου οι μεγάλες ηγετικές φυσιογνωμίες.
Ο Ιωάννης Βλάχος ή Δασκαλογιάννης είναι η μορφή που συναντούμε πολύ συχνά στα τραγούδια εκείνης της περιόδου. Από του πλέον ονομαστούς και θρυλικούς μαχητές της Κρήτης, η λαϊκή μας παράδοση τον εξύμνησε μέσα από πολύστιχα και επικά Ριζίτικα τραγούδια. Το παρακάτω Ριζίτικο αναφέρεται με πολύ παραστατικό και λαμπρό τρόπο στην αγάπη των Κρητικών για το πρόσωπο του Δασκαλογιάννη και των υπολοίπων Σφακιανών καπεταναίων:
“Μ’ απού τον Πατσιανό κινούν μια δεκαρέ αντρειωμένοι,
μια δεκαρέ, δωδεκαρέ, σωστοί σα δεκαπέντε,
να βγούνε στην Ανώπολη να βρούν τσι καπετάνιους,
να βρούν τον Δασκαλογιαννιό και τον Ζαμπετογιώργη,
να βρούν και τον Πρωτόπαπα και τον Μιχελιουδόπαπα απού τον Άη Γιάννη,
να βρούν και τον Καραμουσά απ’την Αγιά Ρουμέλη“.
Βέβαια τα ονόματα των καπεταναίων της επανάστασης αυτής αναφέρονται με λαμπρό τρόπο σε πολλά τραγούδια, όμως πάντα σαν “κεφαλή” όλων βρίσκουμε το όνομα του Δασκαλογιάννη να δεσπόζει. Στην καταστροφή της Ανώπολης από τους Τούρκους το 1771 σε ένδειξη αντιποίνων για την δράση του Δασκαλογιάννη μας λέει το παρακάτω τραγούδι:
“Άχι καημένη Ανώπολη και που ‘ναι οι καπετάνιοι,
που’ναι οι γι αντριωμένοι σου κι οι συβουλάτοροί σου.
Α’μένα οι γι αντριωμένοι μου κι οι συβουλάτοροί μου,
η μαύρη γής τσι ρέγεται κι ο τόπος μου τσι κλάει“.
Να φύγουμε από την επανάσταση του 1770 και από τα Σφακιά και να πάμε στο Ρέθυμνο, στην ιστορική Μονή του Πρέβελη. Αυτό λοιπόν το ορμητήριο των αγώνων των Κρητικών δεν θα μπορούσε να λείψει από το Ριζίτικο τραγούδι. Το Ριζίτικο που ακολουθεί αναφέρεται στον ηγούμενο της Μονής, Εφραίμ ο οποίος πολέμησε και στην επανάσταση του Δασκαλογιάννη:
“Παιδιά κι είντα να γίνηκε του Πρέβελη ο δεσπότης.
Μουδές στσι μέσες φαίνεται μουδέ σ’αναμεσάδες…”
Οι περιγραφές των χαρισμάτων των ηγετών όμως δεν έχει τέλος. Τραγούδια της εποχής εκείνης περιγράφουν την αξία του Κόρακα, του Χατζημιχάλη Γιάνναρη, του Μυλωνογιάννη, του Σκαλίδη κ.α. Το παρακάτω τραγούδι, από τα πιο ονομαστά, αναφέρεται στο πρόσωπο του οπλαρχηγού Αναγνώστη Σκαλίδη, γενικού αρχηγού Κισσάμου και βουλευτή το 1901 της Κρητικής Πολιτείας.
“Ούλα τση Κρήτης τα χωριά άξια και τιμημένα,
μα’να χωριό στην Κίσσαμο, τα ξακουστά Περβόλια,
χωριό Σκαλίδη του αρχηγού, του πρώτου καπετάνιου,
που’χε το βλέμμα του αητού, λαγού γληγοροσύνη
κι ολάργυρα ΄χε τα άρματα“.
Ακόμα και η πολυπόθητη λευτεριά από τον οθωμανικό ζυγό δεν ήταν δυνατόν να λείψει από την πλούσια θεματολογία των Ριζίτικων τραγουδιών.
“Εσιγανέψαν οι καιροί, παψάνε κι οι ανέμοι,
πάψαν κι εσένα οι στράτες σου Σουλτάνο απού την Κρήτη…“.
Η θρυλική επανάσταση του Θερίσσου το 1905 περιγράφεται σε πλήθος τραγουδιών εκείνης της περιόδου.
“Στσι Αλιάκες είς το Θέρισσο, είς έναν βράχο πάνω,
κάθετ’ένας σταυραητός με τσι χρυσές φτερούγες…”
και το κύριο πρόσωπο που απεικονίζεται στα τραγούδια αυτά είναι βεβαίως ο Ελευθ.Βενιζέλος, αλλά και πολλοί ονομαστοί οπλαρχηγοί.
Την περίοδο του Μακεδονικού αγώνα και των Βαλκανικών πολέμων κατά το 1912 πολλοί Κρήτες πολέμησαν και τα κατορθώματά τους εξυμνήθηκαν από την λαϊκή μούσα σε δεκάδες τραγούδια:
“Με γέλασε ο αυγερινός, τα άστρη και το φεγγάρι
και βγήκα νύχτα στο βουνό, πριχού να ξημερώσει
κι άκουσα τσι κυπάρισσους και άκουσα τσι πρίνους,
άκουσα πέτρες και κλαδιά να λένε μοιρολόγια.
Εκλαίγανε τσι Κρητικούς απού’ναι σκοτωμένοι,
στην Ήπειρο, στον πόλεμο και στην Μακεδονία,
εκλαίγα κι εθρηνούσαν τσι.”
Να προσθέσουμε εδώ ότι τα τραγούδια αυτά μερικές φορές μπερδεύονται με τα μοιρολόγια. Να πούμε όμως ότι άλλη είναι η στιχουργική και εκτελεστική μορφή των μοιρολογιών, με σαφείς διαφορές από τα πένθημα ιστορικά Ριζίτικα τραγούδια, τα οποία σημειωτέον λέγονται μόνο από άνδρες.
Τα Ριζίτικα τραγούδια κατά την περίοδο της Γερμανικής κατοχής αποτελούν και τον κύριο πυρήνα των λεγομένων “Νεοριζίτικων”, χωρίς όμως θεματικά και εκτελεστικά να έχουν καμμία σχέση με τα “Νεοριζίτικα” που ξεπήδησαν τα τελευταία είκοσι χρόνια, τα οποία δεν δένονται σχεδόν καθόλου με τα παραδοσιακά. Θεματικά θα βρούμε τραγούδια – αναφορές στα σημαντικοτερα γεγονότα που σφράγισαν την περίοδο από το 1940 – 1945 σε όλη την Κρήτη.
“Παιδιά κι ήντα ‘ναι οι μπαλωτές στον πόρο στα Μεσαύλια,
στα Φλώρια μες στσι ρεμαθιές, στον Άναβο στ’αμπέλια,
στην Κάντανο στην εκκλησιά, κάτω στο Κακοδίκι
κι αντάρα πλάκωσε παντού“.
Οι δεκάδες αυτών των τραγουδιών εξιστορούν όλες τις μεγάλες μάχες που έγιναν στο νησί, αλλά και γεγονότα όπως την απαγωγή Κράϊπε, τις εκτελέσεις και τις πυρπολήσεις στα Ανώγεια Ρεθύμνης, στην Βιάννο Ηρακλέιου, στην Μαλάθυρο Κισσάμου, στα χωριά του Κέδρους Αμαρίου, στην Κάνδανο Σελίνου, στο Κουστογέρακο Σελινου κλπ.
Εξίσσου σημαντική όμως είναι η «κατάθεση ψυχής» του αειμνήστου ριζίτη Σήφη Καντηλιέρη από τα Κεραμιά Χανίων. Ο ίδιος πικράθηκε και βίωσε τα δεινά του εμφυλίου πολέμου και για αυτό τον λόγο το τραγούδι που έγραψε και τραγούδησε τα λέει όλα:
“Παιδιά γιάντα τσι διώχνουνε του τόπου τους αντριωμένους,
γιάντα τσι κλειούνε στσι φλακές τσι καστροπολεμάρχους…“.
Ίσως αυτή να είναι η μόνη φορά που έχουμε Ριζίτικο τραγούδι να αναφέρεται στην εποχή του εμφυλίου, τουλάχιστον επίσημα αυτό μόνο έχει καταγραφεί και αποδοθεί σε εκείνη την περίοδο.
Τα ιστορικά τραγούδια της Κρήτης δεν έχουν τέλος. Παραθέσαμε μόλις ελάχιστα παραδείγματα τραγουδιών που εξιστορούν σημαντικά γεγονότα της Κρήτης, όπως αυτά διαδραματίστηκαν στην πολύπαθη διαδρομή της. Ποτέ άλλοτε δεν έχει τραγουδηθεί η ανδρεία και η τιμή, η λεβεντιά και η πρεπειά, η ιστορία και ο πολιτισμός, όπως στα Ριζίτικα τραγούδια της Κρήτης. Και έτσι πρέπει να παραμείνουν, σαν φωτεινός φάρος στους «ύποπτους» και «παράλογους» καιρούς που έχουμε μπεί. Εν ονόματι όλων αυτών των αξιών που περιγράφονται στα ιστορικά τραγούδια μας, αναφέρεται και το παρακάτω κείμενο από τον Νικολή Αποστολάκη και τον Πολιτιστικό Σύλλογο Σελίνου, ένα κείμενο πραγματικά “Κρητικό”:
“Εδά και κάμποσους χρόνους ο Κρητικός έπαψε να λαγοκοιμάται στη Μαδάρα με τ’άρματα στο πλάϊ ντου. Ξέγνοιαστος θέτει στ’απαλό ντου στρώμα, τάξε πως στειρέψανε οι πίβουλοι και οι κουρσάροι. Κι έτσι αποστραβωμένος ο έρμος δε θωρεί τον μασκαρεμένο κατακτητή, που ωσάν και τον όφη ουλημερίς σέρνεται στα πόδια ντου. Και τ’ορμηνεύγει ήντα να τρώει, να πίνει, να φορεί, ήντα λογής να μιλεί και να γλεντίζει. Και άρχοντα τονε κάνει στο σπιτικό ντου και φαμέγιος ντου καταστένεται. Θεριό που δεν παλεύγεται με τουφέκια και σπαθιά. Την κεφαλή να του κόψεις, η ουρά θα τυλιχτεί στο λαιμό σου. Το κορμί να του κάψεις, η φωθιά θα γαήρει να σε κάψει. Άλλο δε σ’απομένει Κρητικέ, όξω να το κάψεις με το φώς του πολιτισμού σου. Τη μουσική, τα τραγούδια, τσι χορούς, την εμιλιά, τη θρησκεία και τα χούγια σου. Απού φέγγει πλιά’που δέκα ήλιους. Και τσ’οχθρούς σου αμπώθει στα γκρεμνά και στα φαράγγια. Ώς το’καμες, όντε δε φελούσαν τ’άρματα ουλωνώ απ’εβουλήθησαν να σε μαγαρίσουν. Βάνε αντισκάρι όντε γροικάς «αναβίωση», «αναπαράσταση», «αναπαλαίωση», «διασκευή». Κι αυτά λόγια του όφη!”
Ε.Β.
Πηγές:
«Ριζίτικα τραγούδια της Κρήτης», Μιχ.Βλαζάκη 1961.
«Το χωριό Μουστάκος Χανίων» Γ.Περάκη, 1995.
«Σφακιανά ριζίτικα», Ειρ.Σπανδωνίδη, 1935.
« Ο Κρητικός τραγουδιστής», Π.Βαβουλές, 1950.
« Chansons populaires de Crete occidentale»,Sam.Baud-Bovy, 1972.
« Δημοτικά τραγούδια χειρογράφων Αγ.Όρους», Bert.Bouvier, 1960.
« Ριζίτικα, τα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης» Σταμ.Αποστολάκης, 1993.
« Ριζίτικα τραγούδια 3ος και 4ος κύκλος». Πολ. Συλ. Σελίνου.
ΦΩΤΟ: http://blog.mantinades.gr/ - http://www.panoramio.com/ - http://www.chantabis.gr/
ΠΗΓΗ:http://blog.mantinades.gr/
