Το υψηλό επίπεδο του πολιτισμού της Μινωικής Κρήτης, μπορούμε να το κρίνουμε κυρίως μέσα από την τέχνη. Τα υπολείμματα του νεολιθικού πολιτισμού στην Κρήτη είναι πολυάριθμα : είναι κυρίως αγγεία, συχνά εγχάρακτα και μετά ζωγραφισμένα. Τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία τέχνης, ανήκουν κυρίως σε αυτή την περίοδο.
Ο κρητικός λαβύρινθος.
Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν διατηρήσει την συγκεχυμένη ανάμνηση των μινωικών ανακτόρων στο μύθο του λαβύρινθου : ο Δαίδαλος, αρχιτέκτονας του Μίνωος, είχε χτίσει για τον κύριο του ένα παράξενο ανάκτορο με χίλιες αίθουσες και διαδρόμους, όπου ο βασιλιάς φυλάκισε τον Μινώταυρο, που είχε γεννηθεί από τους τερατώδεις έρωτες της βασίλισσας Πασιφάης και ενός ταύρου. Τα ανάκτορα αυτά, είναι σήμερα γνωστά χάρη στις ανασκαφές της Φαιστού των Μαλίων και κυρίως χάρη στις ανασκαφές της Κνωσού. Βέβαια, στις λεπτομέρειες του το σχέδιο τους είναι εξαιρετικά πολύπλοκο – από όπου και η έννοια που πήρε η λέξη λαβύρινθος – αλλά το σύνολο είναι απλό.
Τα μινωικά ανάκτορα.
Στην Κνωσό, γύρω από μια κεντρική αυλή, είναι διατεταγμένα τα διαμερίσματα υποδοχής – ειδικότερα η αίθουσα του θρόνου, με τον θρόνο του Μίνωος και τα καθίσματα των συμβούλων - , τα ιδιαίτερα διαμερίσματα, οι αποθήκες με πιθάρια στη σειρά που περιείχαν προμήθειες, οι αίθουσες λατρείας και το θέατρο, για το οποίο μιλάει ο Όμηρος στην Ιλιάδα. Το σύνολο είναι χτισμένο σε πολλά επίπεδα, με ένα σύμπλεγμα από βοηθητικούς χώρους, κλιμακοστάσια και φωταγωγούς. Οι τοίχοι είναι κατασκευασμένοι από μικρές πέτρες ενωμένες με λάσπη. Η στέγη είναι επίπεδη και στηρίζεται σε κίονες που το σχήμα τους θυμίζει κορμούς δέντρων. Οι κιονοστοιχίες είναι κεντρικές και έτσι η είσοδος είναι αναγκαστικά στο πλάι. Πολυάριθμα παράθυρα και εσωτερικές μικρές αυλές εξασφαλίζουν τον φωτισμό. Είναι ένα μεσογειακό κτίριο προσαρμοσμένο σε ζεστό και ξηρό κλίμα, σε αντίθεση με τα οχυρά που οι Αχαιοί θα χτίσουν στις ακροπόλεις της Ελλάδας.
Κομψότητα και άνεση.
Στο ανάκτορο αυτό, τα πάντα είναι φτιαγμένα με βασικό στόχο την άνετη διαμονή. Συναντούμε υδραυλικές εγκαταστάσεις εξαιρετικής λεπτότητας. Υπόνομοι στραγγίζουν το νερό της βροχής αλλά και τα μεταχειρισμένα νερά. Το νερό των πηγών κατευθύνεται ως τα ανάκτορα για να τροφοδοτήσει τα λουτρά και τις δεξαμενές. Αλλά η αισθητική δεν θυσιάζεται για την άνεση. Οι τοίχοι από αρκετά χονδροειδή υλικά, είναι αλειμμένοι με πολύ λεπτό στόκο, που είναι κατάλληλος τόσο για τοιχογραφίες, όσο και για ζωγραφιστά πρότυπα. Στην Κνωσό, και πολύ περισσότερο στη Φαιστό, μεγάλες σκάλες, ταράτσες η μία πάνω από την άλλη και διαστήματα κενά που αφήνουν να φαίνεται το τοπίο, δημιουργούν την αίσθηση της προοπτικής.
Η μινωική τοιχογραφία.
Η αρχιτεκτονική περιγραφή των ανακτόρων δεν αρκεί γιατί δεν μας δίνει καμιά ιδέα για την εξαιρετική πολυτέλεια της εσωτερικής διακόσμησης. Οι τοίχοι είναι σκεπασμένοι με μεγάλες τοιχογραφίες ζωγραφισμένες με τη μέθοδο της νωπογραφίας πάνω σε ένα υγρό στρώμα στόκου. Ο καλλιτέχνης έπρεπε να εργάζεται γρήγορα, γι’ αυτό τα έργα αυτά χαρακτηρίζονται από μια ορμή και μια εξαιρετική ζωντάνια. Ιδιαίτερα στην Κνωσό, μπορούμε να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της ζωγραφικής. Βλέπουμε πρώτα τον πλούτο του νατουραλισμού, τον οποίο τίποτα δεν αφήνει αδιάφορο, ούτε τα ζώα, ούτε τα φυτά, ούτε οι άνθρωποι : αγκαλιές από καλάμια, πάνω σε ένα χαλί από άσπρα κρίνα, δελφίνια που κολυμπάνε ανάμεσα στα ψάρια του «μεγάρου της βασίλισσας», ή ο ταύρος πάνω στον οποίο ένας αθλητής κάνει ένα επικίνδυνο πήδημα μπροστά σε ένα ενθουσιώδες και θορυβώδες πλήθος. Έπειτα εμφανίζεται ένας πραγματικός κλασικισμός, που αρέσκεται σχεδόν αποκλειστικά σε ανθρώπινες παραστάσεις : το καλύτερο παράδειγμα του, είναι η αξιολάτρευτη«Παριζιάνα» με το λεπτό πρόσωπο, τα μεγάλα μάτια, τη γαμψή μύτη, το χαριτωμένο στόμα και τα ατίθασα μαλλιά της. Τέλος, χρησιμοποιείται η ζωγραφική. Λιγότερο κοντά στη ζωή, δίνει ωστόσο ακόμα αξιοθαύμαστες τοιχογραφίες, την ιερατική πομπή των ρυτοφόρων και κυρίως την καταπληκτική σύνθεση των ταυρομάχων : ένας άντρας πηδάει με τόλμη πάνω από έναν αγριεμένο ταύρο προς την κατεύθυνση μιας κοπέλας, που του τείνει τα χέρια, ενώ ένας άλλος έχει αρπάξει τα μακριά κέρατα του ζώου και προσπαθεί να τον συγκρατήσει.\
Ανάγλυφες τοιχογραφίες.
Μια μικτή τέχνη, το επίπεδο ανάγλυφο από μείγμα ασβέστη και άμμου δίνει πραγματικά αριστουργήματα : τον πρίγκιπα με τα κρίνα ή ένα κεφάλι ταύρου πολύ ζωντανό. Οπωσδήποτε οι μινωίτες ζωγράφοι υπακούουν σε αυστηρούς κανόνες που θυμίζουν την αιγυπτιακή ζωγραφική : ιδιαίτερα χρώματα διακρίνουν τους άνδρες από τις γυναίκες, το μάτι φαίνεται “en face” σε πρόσωπα προφίλ, δεν υπάρχουν σκιές και πραγματικές προοπτικές. Πως όμως να μη θαυμάσει κανείς την ζωηρή αίσθηση του χρώματος , την επιδεξιότητα τους να απεικονίζουν και την πιο στιγμιαία κίνηση, την προτίμηση τους για το ατομικό ; Τι ελαφριά χάρη, τι διακοσμητικός πλούτος, τι ορμή και τι χαρά για τη ζωή! Είναι ποιότητες που η Ελλάδα, πιο μεθοδική και πιο πνευματική θα αγνοήσει πολύ συχνά.
Η γλυπτική.
Η γλυπτική είναι πολύ λιγότερο ανεπτυγμένη από την ζωγραφική. Η μεγάλη πλαστική, είναι άγνωστη. Στην Κρήτη δεν συναντάμε ούτε μνημειώδη γλυπτική, ούτε λατρευτικά αγάλματα, αλλά μόνο μικρά είδωλα. Τα υλικά που χρησιμοποιούν, είναι κυρίως ο στεατίτης, η φαγεντιανή, το ελεφαντοστούν, ο χαλκός και ο άργιλος. Τα πιο γνωστά έργα, είναι οι θεές με τα φίδια της Κνωσού. Ανάγλυφα συναντάμε σε πλάκες από φαγεντιανή που χρησίμευαν αναμφίβολα για διακόσμηση. Σε μια από αυτές, μια γίδα βυζαίνει τα παιδιά της, σε μια άλλη ένας κάβουρας είναι τόσο τέλειος, που οι αρχαιολόγοι στην αρχή νόμισαν ότι ήταν απολίθωμα : θαυμάσιο δείγμα του ταλέντου των Κρητικών να παριστάνουν ζώα. Τρία ωραία αγγεία από στεατίτη από την Αγ. Τριάδα είναι διακοσμημένα με ανάγλυφα : προσκύνημα του βασιλιά, αγώνες ζωγραφικής, υπαίθρια πομπή. Συναντούμε τον ίδιο νατουραλισμό, όπως και στα έργα ζωγραφικής – που όπως φαίνεται άσκησαν μεγάλη επίδραση στην τέχνη του ανάγλυφου – και, τουλάχιστον για το τελευταίο, ένα χιούμορ και μια φαντασία που αποκαλύπτουν πολλά για την κρητική ιδιοσυγκρασία.
Η χρυσοχοΐα.
Η καλλιτεχνική ιδιοφυΐα των Κρητών εκδηλώνεται κυρίως στη μικροτεχνία. Η Κρήτη που οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν πατρίδα του πολυμήχανου Δαίδαλου, είχε τελειοποιήσει την επεξεργασία των μετάλλων και των πολύτιμων λίθων. Στις τοιχογραφίες, άνδρες και γυναίκες φορούν πάντοτε κοσμήματα. Στους τάφους βρέθηκαν πολλά περιδέραια και σκουλαρίκια όπως το θαυμάσιο χρυσό σκουλαρίκι της βασιλικής νεκροπομπής των Μαλίων, στο Χρυσόλακκο, που παριστάνει δύο αντικριστές σφήκες.
Τα ψηφιδωτά και η κατεργασία της πέτρας : Η τεχνική των ψηφιδωτών ανατολικής προέλευσης, είναι πολύ γνωστή. Στην Κνωσό βρέθηκε το κουτί του λιξοθόου που τον σκότωσε ο σεισμός. Μερικά αντικείμενα από το εργαστήριο του δείχνουν τις ικανότητες του, όπως ένα τραπέζι με εβδομήντα δύο ένθετες μαργαρίτες, που πρέπει να χρησίμευε για κάποιο είδος σκακιού και όπου ενώνονταν το ελεφαντοστούν, η ορεία κρύσταλλος, το χρυσάφι, το ασήμι και μια γαλάζια πέτρα, ο κύανος.
Η λιθογραφία μας έδωσε αμέτρητες σφραγίδες, πού έπαιζαν μεγάλο ρόλο στη διοίκηση και στις ιδιωτικές συναλλαγές. Διαφέρουν η μία από την άλλη, από το σχήμα τους, το υλικό κατασκευής και τις παραστάσεις τους. Μπορεί κανείς να παρακολουθήσει την εξέλιξη τους από τα πρωτόγονα ιδεογράμματα, περνώντας από τα διακοσμητικά ιερογλυφικά, ως τον νατουραλισμό, που αρέσκεται να παριστάνει την κρητική ζωή στις πιο ποικίλες μορφές της : τοπία, φυτά, ζώα (ιδιαίτερα θαλάσσια ζώα και ταύρους) ανθρώπινες σκηνές, όπου (με εξαίρεση τον πόλεμο) εικονίζονται όλες οι ασχολίες του ανθρώπου, θεϊκές παραστάσεις.
Αγγειοπλαστική.
Η κεραμική, γνώρισε μια πραγματική καλλιτεχνική ανάπτυξη. Από την πρωτομινωική εποχή ήδη εφευρίσκεται ο τροχός και ο αγγειοπλάστης μαθαίνει να κτίζει κλιβάνους όπου η θερμοκρασία είναι αρκετά υψηλή ώστε τα τοιχώματα των αγγείων να είναι λεπτά σαν γυαλί. Η διακόσμηση αποτελείται αποκλειστικά από γεωμετρικά σχήματα – ευθείες γραμμές, κύκλους, σπείρες. Στη μεσομινωική εποχή, η εφεύρεση ενός τροχού με αργές περιστροφές επιτρέπει την κατασκευή αγγείων, που τα τοιχώματα τους είναι λεπτά σαν κέλυφος αυγού, θαύμα τεχνικής. Παρατηρούμε μια πλούσια πολυχρωμία. Τα θέματα μένουν μερικές φορές γραμμικά, αλλά τις περισσότερες είναι από το φυτικό ή ζωικό βασίλειο. Οι αγγειοπλάστες συνδυάζουν γραμμές και χρώματα, σύμφωνα με μια σχηματοποίηση με πολύ όμορφα αποτελέσματα. Είναι τα λεγόμενα Καμαραϊκά αγγεία, από τον χώρο των πρώτων ευρημάτων.
Τέλος, η υστερομινωική περίοδος εγκαταλείπει πρώτα, την σχηματοποίηση για τον νατουραλισμό – τρομακτικά χταπόδια απλώνουν τα πλοκάμια τους στα πλευρά των αγγείων – και έπειτα ξαναγυρίζει σ’ ένα διακοσμητικό ρυθμό, τον «ανακτορικό», που ξέρει να προσαρμόζει στο σχήμα των αγγείων τα συμπλέγματα των γραμμικών και φυτικών θεμάτων που προτιμάει. Δεν υπάρχει καλύτερο παράδειγμα της εξαιρετικής διακοσμητικής δύναμης της κρητικής τέχνης από τα ταπεινά αυτά δοχεία από τερακότα. Αυτή η τέχνη, η γεμάτη σφρίγος, ζωή και πλούτο, επηρέασε βαθιά την μυκηναϊκή τέχνη. Με εξαίρεση τον τομέα της αρχιτεκτονικής, που έμεινε από παράδοση κατά βάση βόρεια τέχνη, οι Αχαιοί άντλησαν μεγάλη έμπνευση από τα αριστουργηματικά που είχαν θαυμάσει στην Κρήτη ή που το κρητικό εμπόριο είχε διαδώσει ως αυτούς. Η ιστορική σημασία των μινωικών έργων είναι λοιπόν, εξίσου μεγάλη με την ενυπάρχουσα αισθητική τους αξία.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΕΝΝΑΡΑΚΗΣ
