Η Σοφία Μανουσάκη γεννήθηκε στην Κρήτη τον Αύγουστο του 1995. Το 2013, σε συνεργασία με τον Στέφανο Κορκολή, ξεκίνησε μια εντυπωσιακή καριέρα στον χώρο της καθαρά έντεχνης μουσικής, έχοντας ήδη στο ενεργητικό της πάνω από 70 συναυλίες σε Ελλάδα και εξωτερικό, και δυο διπλούς χρυσούς δίσκους με έργα του Μίκη Θεοδωράκη (ο οποίος, μάλιστα, την αποκάλεσε «αποκάλυψη μεγατόνων»). Σημαντικοί σταθμοί στην πορεία της υπήρξαν το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, το Μικρό Θέατρο της Αρχαίας Επιδαύρου, η Ακαδημία Σοπέν της Βαρσοβίας και το θέατρο Alhambra στο Παρίσι, ενώ έχει συνεργαστεί επί σκηνής με σπουδαίους συνθέτες, όπως ο Μίμης Πλέσσας. Κατόπιν επιθυμίας του Μίκη Θεοδωράκη, ερμήνευσε έργα του στην Κολωνία παρουσία του ίδιου του συνθέτη, ενώ εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο θέατρο Ηρώδου του Αττικού, στο πλαίσιο φιλανθρωπικής συναυλίας για την ενίσχυση του Συλλόγου Φίλων Παιδιών με Καρκίνο ΕΛΠΙΔΑ, δίπλα στη Μαρία Φαραντούρη και τον Στέφανο Κορκολή. Με τον τελευταίο συνεργάζεται επίσης ως ερμηνεύτρια στο νέο δισκογραφικό του εγχείρημα με τον τίτλο Θα ’θελα αυτήν την μνήμη να την πω, αφιερωμένο στον Κ.Π. Καβάφη, ενώ η ερμηνεία της στο συγκεκριμένο έργο, κατά την παρουσίασή του στην Όπερα του Καΐρου και στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, δέχτηκε ενθουσιώδεις επαίνους. Στις 7 και 8 Δεκεμβρίου, μαζί με τον Στέφανο Κορκολή, θα παρουσιάσουν τη μουσική παράσταση Τραγουδάμε τους ποιητές μας στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός.
Η προηγούμενη συνεργασία σας ήταν με τον Μίκη Θεοδωράκη. Πώς σας φάνηκε η όλη εμπειρία;
Ό,τι πιο όμορφο. Να ξεκινάω τα πρώτα μου βήματα στον χώρο της μουσικής με τον τεράστιο συνθέτη μας Μίκη Θεοδωράκη! Έπειτα από μια συναυλία μας με τον Στέφανο Κορκολή στη Λεμεσό της Κύπρου, σε έργα Μίκη Θεοδωράκη, θέλησε να μπούμε στο στούντιο και να ηχογραφήσουμε κάποια από αυτά τα τραγούδια, για να δει αν μπορώ να αντεπεξέλθω σε αυτό το ρεπερτόριο και δισκογραφικά. Παρόλο που γνώριζα αυτές τις μελωδίες, γιατί στο σπίτι μου ακούγαμε πολύ όμορφη μουσική, δεν είχα εμβαθύνει στην ποίηση. Όταν έφτασε η ώρα των ηχογραφήσεων, ο Στέφανος μου εξήγησε το νόημα των ποιημάτων και με καθοδήγησε για να βγάλω το καλύτερο δυνατό ερμηνευτικό αποτέλεσμα. Σε μία από τις ηχογραφήσεις, έτυχε να έρθει ένας κοινός φίλος του Μίκη Θεοδωράκη και του Στέφανου Κορκολή, ο οποίος μας πρότεινε να του στείλουμε υλικό λέγοντάς μας πως θα του δώσουμε μεγάλη χαρά. Ύστερα από δύο μόλις μέρες, δεχτήκαμε ένα e-mail από τον κύριο Θεοδωράκη, όπου μας έγραφε, με μεγάλη χαρά και συγκίνηση, πως το ομορφότερο δώρο που θα μπορούσαμε να του κάνουμε είναι να το εκδώσουμε σε CD, για να το ακούσει ο κόσμος. Έπρεπε να επιλέξουμε απ’ όλα αυτά τα αριστουργήματα μόνο δεκαεφτά τραγούδια, τα οποία συμπεριελάμβαναν και ορχηστρικά έργα του Μίκη Θεοδωράκη. Κι έτσι βγήκε η Συνάντηση I. Ο κόσμος την υποδέχτηκε με πολλή αγάπη και έγινε χρυσή σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, σε μία περίοδο όπου τα CDs δεν πωλούνται εύκολα, γιατί όλα λειτουργούν μέσω διαδικτύου. Κατά τη γνώμη μου, στη συγκεκριμένη δουλειά ο Στέφανος έχει δώσει μία κλασική μορφή (lied), πράγμα που ο ίδιος ο μεγάλος μας συνθέτης δημόσια του το αναγνώρισε, στο κατάμεστο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.
Και αυτό σας έδωσε την ώθηση για να προχωρήσετε παραπέρα.
Φυσικά! Αμέσως μετά τη Συνάντηση I ηχογραφήσαμε τη Συνάντηση II, πάλι σε έργα Μίκη Θεοδωράκη. Στην πρώτη μας γνωριμία με τον κύριο Θεοδωράκη, μου ζήτησε να του τραγουδήσω τους Δρόμους παλιούς. Αφού τελείωσε το τραγούδι, απευθύνθηκε στον Στέφανο: «Μετά από τόσα χρόνια σηκώνω τα χέρια μου να διευθύνω αυτή την κοπέλα, όπως έκανα τότε με τη Μαρία Φαραντούρη και τον Γρηγόρη Μπιθικώτση». Εκείνη τη στιγμή ήμουν πλημμυρισμένη από χαρά –ήταν απίστευτο το συναίσθημα– και δώσαμε μία μεγάλη αγκαλιά. Αργότερα, μου χάρισε ένα βιβλίο με τίτλο Μια θάλασσα γεμάτη μουσική. Παρτιτούρες τραγουδιών του σε ποίηση της Δήμητρας Μαντά (ένα έργο που γράφτηκε την περίοδο 1980 με 2000 και εκδόθηκε μόνο στη Γαλλία, σε εκτέλεση της Αγγελικής Ιονάτος). Συγκεκριμένα, μου είπε, και μου έγραψε πάνω στην παρτιτούρα: «Αυτό το έργο είναι σαν να γράφτηκε για σένα, και είμαι σίγουρος πως με τη φωνή σου θα το τοποθετήσεις στις ψυχές των ανθρώπων». Κατά τη διάρκεια των ηχογραφήσεων του Μια θάλασσα γεμάτη μουσική, ενθουσιασμένος από το αποτέλεσμα, ο κύριος Θεοδωράκης μάς ζήτησε να ηχογραφήσουμε και τους Χαιρετισμούς, σε ποίηση Αγγελικής Ελευθερίου, Γιάννη Θεοδωράκη και Μίκη Θεοδωράκη. Ένα έργο άγνωστο για τον κόσμο, το οποίο έγινε και αυτό χρυσό. Ύστερα από πολλές απογευματινές συναντήσεις και συζητήσεις μας μαζί του, ο κύριος Θεοδωράκης πρότεινε στον Στέφανο Κορκολή να αρχίσει να μελοποιεί ποιητές. Ο Στέφανος ενθουσιάστηκε με την ιδέα και άρχισε να μελοποιεί τον Κ.Π. Καβάφη, πράγμα που ο ίδιος μού είχε πει πως ήταν «όνειρο ζωής». Όταν μου πρότεινε να είμαι η βασική ερμηνεύτρια αυτού του έργου, από τη μια ένιωσα ευτυχία, αλλά από την άλλη, τεράστια ευθύνη και ευγνωμοσύνη προς τον Στέφανο που με επέλεξε.
Επρόκειτο για ένα «concept album».
Ναι, και η ευθύνη ήταν τεράστια – να συνεχίσω με συνθέσεις του Στέφανου Κορκολή και ποίηση του Κ.Π. Καβάφη. Το ταξίδι μου συνεχιζόταν στον κόσμο της ποίησης. Θα «γνώριζα» έναν από τους μεγαλύτερους και πιο πολυμεταφρασμένους ποιητές μας. Μελέτησα πολύ το έργο του και κυρίως τη ζωή του, για να καταλάβω την ψυχή του ποιητή. Δεν ήθελα απλώς να μπω στο στούντιο και να τραγουδήσω, αλλά να αποδώσω τα σωστά συναισθήματα των γραπτών του, για να τα εισπράξει ο ακροατής και να τον αγγίξουν. Όταν μπήκα στο στούντιο να ερμηνεύσω τα ποιήματα, είχα πια πλήρη επίγνωση, και με την καθοδήγηση του Στέφανου Κορκολή και του παραγωγού μας, Αντώνη Παπαβομβολάκη, θεωρώ πως έδωσα το εκατό τοις εκατό του εαυτού μου. Ήταν μία ακόμη όμορφη εμπειρία για μένα. Η πρώτη παρουσίαση του έργου έγινε κατόπιν προσκλήσεως των Καβαφείων 2017 στη γενέτειρα του ποιητή, στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και στην Όπερα του Καΐρου. Είχα, έτσι, την ευκαιρία να πάω στο σπίτι του ποιητή, να δω τον χώρο όπου έγραφε αυτά τα αριστουργήματα, να δω χειρόγραφα, βιβλία, γκραβούρες και άλλα πολλά προσωπικά του αντικείμενα. Η αγωνία μας ήταν μεγάλη. Θα παρουσιάζαμε το έργο σε ένα άκρως εξειδικευμένο κοινό, δεν γνωρίζαμε τις αντιδράσεις. Παρ’ όλα αυτά, με το που ξεκίνησε η συναυλία, ο κόσμος ήταν πολύ θερμός, μέχρι που φτάσαμε στο τρίτο ποίημα, Ένας γέρος. Εκεί ο κόσμος αναφώνησε: «Επιτέλους, ο Καβάφης τραγουδιέται». Πήραμε σπουδαίες κριτικές από πολύ σημαντικούς μουσικοκριτικούς και μελετητές του έργου του Κ.Π. Καβάφη. Ακόμη πιο σημαντικό και ελπιδοφόρο για μας είναι ότι ο δίσκος έγινε σε μικρό χρονικό διάστημα χρυσός. Αυτό μας έδωσε μεγάλη δύναμη.
Έχετε κάνει σπουδές κλασικού τραγουδιού;
Δεν έχω ασχοληθεί με το κλασικό τραγούδι. Έχω κάνει μαθήματα φωνητικής στο έντεχνο τραγούδι με την κυρία Δρακάκη, στο Ωδείο Χανίων – πολύ σύντομα, όμως, γνώρισα τον Στέφανο Κορκολή. Δεν έχω σταματήσει να δουλεύω και να μελετάω, η φωνή είναι ένα εργαλείο που χρειάζεται συνεχώς εξάσκηση. Όσο τη δουλεύεις, τόσο καλύτερο αποτέλεσμα έχεις, ενώ όσο την αφήνεις, σε αφήνει.
Άλλο είδος μουσικής έχετε τραγουδήσει;
Τραγουδάω και ακούω τα πάντα, αρκεί να αγγίξει την ψυχή μου αυτό που ακούω. Τα ακούσματά μου είναι από όμορφα, και κυρίως παλιά, λαϊκά τραγούδια μέχρι όπερα. Πιστεύω, σε αυτό συνέβαλε το γεγονός ότι στο σπίτι μου άκουγαν επιλεγμένη μουσική…
«Μετά από τόσα χρόνια σηκώνω τα χέρια μου να διευθύνω αυτή την κοπέλα, όπως έκανα τότε με τη Μαρία Φαραντούρη και τον Γρηγόρη Μπιθικώτση».
Τι σας αρέσει περισσότερο να ακούτε;
Όλα μου αρέσουν, αλλά αυτό που με χαλαρώνει περισσότερο είναι η κλασική μουσική. Ένα από τα αγαπημένα μου συμφωνικά έργα είναι η Συμφωνία αρ. 3 του Μίκη Θεοδωράκη.
Διαβάζετε;
Διαβάζω – και μάλιστα, αυτή τη στιγμή, διαβάζω τους Αθλίους του Βικτόρ Ουγκό. Πριν το δω σε ταινία, θέλησα να το πάρω σε βιβλίο, όπως κάνω και με άλλες μεταφορές βιβλίων στη μεγάλη οθόνη, διότι πολλές φορές αυτού του είδους οι ταινίες δεν μπορούν να αποδώσουν στο εκατό τοις εκατό το πνεύμα και τα γραπτά του εκάστοτε συγγραφέα. Υπάρχουν στιγμές όμως που διαβάζω και ποίηση.
Σας στήριξαν οι γονείς σας στην απόφασή σας να ασχοληθείτε με το τραγούδι;
Πάρα πολύ. Ίσως άλλοι γονείς να σκέφτονταν, και με το δίκιο τους, πως θα ήταν επικίνδυνο για το παιδί τους να μπει σ’ αυτόν τον κύκλο. Οι δικοί μου, όμως, πάντα ήταν δίπλα μου και με υποστήριζαν, από τότε που ήμουν πολύ μικρή, και με υποστηρίζουν ακόμα. Κι αυτό ήταν πολύ θετικό για μένα. Είναι υπεύθυνοι για ό,τι μουσική γνωρίζω μέχρι τώρα.
Πώς ξεκίνησε η συνεργασία σας με τον Στέφανο Κορκολή;
Τον γνώρισα το καλοκαίρι του 2013. Είχε έρθει στην Κρήτη για μια φιλανθρωπική συναυλία για τον σύλλογο «Ορίζοντας», και στο πλαίσιο της προώθησης της συναυλίας, έδωσε κάποιες συνεντεύξεις. Μια από αυτές δόθηκε στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων. Ο συνεργάτης μου, Γιάννης Γιαννακάκης, μαζί με τον δημοσιογράφο Μάνο Σπυριδάκη, μίλησαν στον Στέφανο για μένα και εκείνος δέχτηκε ευχαρίστως να με ακούσει μετά τη συνέντευξη, για να δει αν έχω καλή φωνή. Εγώ, απ’ την πλευρά μου, δεν το ήξερα όλο αυτό. Μου είχαν πει μονάχα να πάμε να ακούσουμε τον Στέφανο Κορκολή, που θα έδινε συνέντευξη. Πήγα στο θέατρο, κάθισα πίσω για να μην ενοχλώ, άκουσα όλη τη συνέντευξη, και κάποια στιγμή που άρχιζαν όλοι να μαζεύουν τα πράγματά τους, λέει ο Στέφανος: «Πού είναι η κοπέλα που μου είπατε να ακούσω;». Αιφνιδιάστηκα. Ο πατέρας μου μου είπε: «Σήκω, για σένα λένε». Δεν το είχα καταλάβει. Μέχρι να φτάσω στο πιάνο, σκεφτόμουν: «Τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή;». Όταν έφτασα δίπλα στον Στέφανο Κορκολή, με ρώτησε ποιο τραγούδι θα του πω. Του απάντησα ότι δεν είχα ιδέα, γιατί δεν ήξερα ότι θα γινόταν ακρόαση. Σκέφτηκα το «Εν λευκώ», αλλά μου είπε πως δεν το είχε εκείνη τη στιγμή και με ρώτησε αν ξέρω το «Δεν είσαι εδώ». Του λέω με μεγάλη χαρά: «Ναι, της Γαλάνη...». Και μου λέει: «Όχι, κάνεις λάθος. Το τραγούδι αυτό είναι του Παρασκευά Καρασούλου και του Στέφανου Κορκολή, και το έχει ερμηνεύσει εκπληκτικά η Δήμητρα Γαλάνη». Πήρα και το πρώτο μου μάθημα, να σέβομαι τους δημιουργούς. Αμέσως μετά, απευθύνθηκε στον πατέρα μου: «Αν το παιδί σας έχει γερό στομάχι και το μυαλό στο κεφάλι της, θα πάει ψηλά». Έτσι, πολύ όμορφα γύρισε το καλοκαίρι, και ύστερα από δύο μόλις μήνες, κάλεσε ο Στέφανος τον συνεργάτη μου και του ζήτησε ό,τι υλικό είχε, ακόμη και ερασιτεχνικό, για να το ακούσουν άνθρωποι δικοί του και να πάρει μια γνώμη. Αμέσως μετά, ήρθα στην Αθήνα για να κάνω το πρώτο demo, σε στίχους της Ρεβέκκας Ρούσση και μουσική του Στέφανου. H πρώτη μου συναυλία ήταν στην Ακαδημία Σοπέν της Βαρσοβίας, όπου ο Στέφανος είχε πάει να δώσει ένα κλασικό ρεσιτάλ σε ένα πολύ δύσκολο κοινό και θέλησε να με δοκιμάσει στο αν μπορώ να αντεπεξέλθω και για να δει τις αντιδράσεις του κόσμου. Μου είπε: «Θα βγεις και θα τραγουδήσεις τον Ερωτόκριτο a cappella». Βγήκα τρεμάμενη στη σκηνή. Αφού τελείωσε το κομμάτι, ο κόσμος σηκώθηκε όρθιος και χειροκροτούσε. Δεν μπορούσα να καταλάβω τι συνέβαινε εκείνη τη στιγμή, νόμιζα πως ονειρευόμουν. Ήταν πραγματικά ένα όνειρο. Μάλιστα, η διευθύντρια της Ακαδημίας μού προσέφερε υποτροφία.
Υπάρχει διαφορά στην αίσθηση ανάμεσα σε κλειστούς και ανοιχτούς χώρους;
Είχα την τιμή να εμφανιστώ σε πολύ σημαντικούς χώρους στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Στο Ηρώδειο δίπλα στη σπουδαία Μαρία Φαραντούρη, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, στο Μικρό Θέατρο Αρχαίας Επιδαύρου (στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών), στο θέατρο Alambra στο Παρίσι, στην αίθουσα Aula Magna στο Βουκουρέστι, στην Όπερα του Καΐρου, στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και σε πολλά άλλα. Προσωπικά, μου αρέσουν οι υπαίθριοι χώροι-θέατρα, όταν δεν βρέχει και όταν δεν... έχει πολλά κουνούπια!
Αν σας γινόταν τώρα μια πρόταση –επειδή υπάρχει η νοοτροπία ότι η νεότερη γενιά ακούει άλλα πράγματα– να τραγουδήσετε κάτι σε διαφορετικό στιλ, πιο μοντέρνο, θα δεχόσασταν;
Το θέμα είναι πώς ορίζουμε το μοντέρνο. Ας πούμε, το Επέστρεφε του Κ.Π. Καβάφη είναι ό,τι πιο μοντέρνο και ερωτικό υπάρχει. Αν θεωρούμε μοντέρνο ή ως νέα τάση το χιπ χοπ, δεν είναι του είδους μου, δεν θα το υπηρετούσα.
Στίχους που δεν σας αρέσουν, θα τραγουδούσατε;
Φυσικά και όχι. Όπως ανέφερα και πιο πριν, θα πρέπει πρώτα να αγγίξουν την ψυχή μου για να τους ερμηνεύσω. Στην παρούσα φάση, έχουμε πολλές ιδέες με τον Στέφανο για τα επόμενα δισκογραφικά μου βήματα, άρα δεν έχω μπει στη διαδικασία να σκεφτώ κάτι τέτοιο.
Δεν ήθελα απλώς να μπω στο στούντιο και να τραγουδήσω, αλλά να αποδώσω τα σωστά συναισθήματα των γραπτών του, για να τα εισπράξει ο ακροατής και να τον αγγίξουν.
Είστε ακόμα στην αρχή και ο δρόμος μπροστά είναι μεγάλος...
Το γνωρίζω. Μεγάλος, δύσκολος και απαιτητικός, αλλά σκοπεύω να τον διασχίσω με αργά και σταθερά βήματα.
Σε άτομα της ηλικίας σας ή και μικρότερα, που θα ήθελαν να ασχοληθούν με το τραγούδι, τι συμβουλή θα δίνατε; Γιατί σήμερα ο κόσμος βιάζεται, τα παιδιά βιάζονται και οι γονείς τους βιάζονται να τα κάνουν διάσημα…
Το οικογενειακό περιβάλλον συνήθως είναι αυτό που πιέζει τις καταστάσεις – ο Στέφανος μου έχει διηγηθεί πολλές τέτοιες περιπτώσεις. Σίγουρα, όμως, δεν είμαι εγώ ο άνθρωπος που θα δώσει συμβουλή σε κάποιον μικρότερο, γιατί και εγώ βρίσκομαι στο στάδιο που δέχομαι συμβουλές.
Με τα reality και τα talent shows συμφωνείτε ή διαφωνείτε;
Αυτό που με ρωτάτε είναι η φυσική συνέχεια της προηγούμενης ερώτησής σας. Δεν μου αρέσουν καθόλου. Γενικά δεν θα τα πρότεινα. Και σίγουρα ούτε εγώ θα το έκανα, σε καμιά περίπτωση.
Τι σχέδια υπάρχουν για τη συνέχεια;
Πολλές συναυλίες, ξεκινώντας από τον υπέροχο χώρο του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, στις 7 και 8 Δεκεμβρίου, όπου θα παρουσιάσουμε τους ποιητές μας μέσω της μουσικής μας παράστασης Τραγουδάμε τους ποιητές μας. Θα τραγουδήσουμε μελοποιήσεις όλων των μεγάλων συνθετών μας, και φυσικά θα ερμηνεύσουμε και κάποια μελοποιημένα από την τελευταία μας δουλειά, Θα ’θελα αυτήν την μνήμη να την πω, σε ποίηση του Κ.Π. Καβάφη, αλλά σε πολύ λιτή μορφή. Ο Στέφανος Κορκολής έχει βάλει έντονα το δικό του στοιχείο στις ενορχηστρώσεις, με τέτοιον τρόπο που οι μεταβάσεις των κομματιών να φαίνονται σαν κάτι ενιαίο. Θεωρώ πως αυτό είναι κάτι πολύ σημαντικό, και το οποίο αυτομάτως βάζει τον κόσμο σε άκρως συμμετοχική διάθεση, ώστε όλοι μαζί να γιορτάσουμε τον πολιτισμό μας. Στη μουσική μας παρέα θα έχουμε τον Κωστή Πυρένη στην κιθάρα και στο τραγούδι και τον Βασίλη Δεφίγγο στο σαξόφωνο και στο φλάουτο.
