Του ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ
Απόκριες και τότε, πριν κυριαρχήσει στη ζωή μας το πλαστικό, πριν παραδοθούμε χωρίς αντιστάσεις στις απομιμήσεις ξένων προτύπων, στις λάτιν μουσικές, στην απώλεια της τοπικότητας και τελικά στην κατάργηση της ιδιαιτερότητας των πολιτισμών. Σταμάτησα πάλι στις μάσκες του παλιού καιρού. Στα δημιουργήματα των απλών ανθρώπων που μπορεί να μην είχαν εικαστικές γνώσεις, είχαν όμως παιδεία σφυρηλατημένη στο αμόνι των αιώνων, ήταν φορείς αξιών που διατηρήθηκαν αλώβητες μέσα στην ασφαλή κιβωτό του προφορικού πολιτισμού, η μια γενιά τις μετέδιδε στην άλλη.
Όπως τόσα και τόσα, ξεχάστηκαν κι οι τοπικές μάσκες. Χάθηκαν από τότε που ο καταναλωτισμός επέβαλε την εμπορευματοποίηση των εθίμων, από τότε που οι απόκριες έγιναν πασαρέλες τυποποιημένων μεταμφιέσεων, χωρίς ουσία και νόημα.
Στη Μεσαρά κατασκεύαζαν κάποτε ξύλινες μάσκες. Σ' όλη την Κρήτη έπλεκαν προσωπίδες με ψάθες και ράπες (στάχυα), τρυπούσαν νεροκολοκύθες κι έφτιαχναν υπέροχες "μουτσούνες", χρησιμοποιούσαν σπασμένες στάμνες ή, αν είχαν την ευχέρεια, κατασκεύαζαν μάσκες από πηλό.
Απόκριες και τότε, γιορτή με τον σπουδαίο κοινωνικό και θρησκευτικό τους ρόλο, με τους μασκαράδες και τους λεράδες, με τις απλές κι ευρηματικές μεταμφιέσεις να καταργούν τα όρια ανάμεσα στο κόσμιο και το άκοσμο, το σεμνό και το άσεμνο, το σοβαρό και το ευτράπελο.
Όταν άνοιγε το Τριώδιο διακοπτόταν η κανονική ροή του χρόνου κι ανατρεπόταν η τάξη του κόσμου. Μια αίσθηση ελευθερίας έκανε τους ανθρώπους να νιώθουν ότι βρίσκονται έξω από συμβάσεις και όρια. Δεν υπήρχαν τότε θεατές και δρώντα πρόσωπα, οι άνθρωποι ένιωθαν να συμμετέχουν σ' ένα μεγάλο παιγνίδι, κάτι σαν θεατρικό έργο που δεν είχε ηθοποιούς και σκηνοθέτες, γιατί όλοι ήταν μέλη του ίδιου μεγάλου θιάσου, γιατί όλοι ήταν ηθοποιοί και σκηνοθέτες μαζί.
Κι αν αναζητήσει κανείς τις ρίζες αυτών των εθίμων, θα πρέπει να σκάψει πολύ βαθιά στον χρόνο, να φτάσει στις αγροτικές τελετουργίες της ελληνικής αρχαιότητας, να τις ξεπεράσει κι αυτές και να βρεθεί στους προϊστορικούς πολιτισμούς, τότε που εμφανίστηκαν οι πρώτες μάσκες στον κόσμο. Είναι αλήθεια πως μελετώντας την ιστορία θα συναντήσομε πολιτισμούς που δεν γνώρισαν τη γραφή, που δεν γνώρισαν τον τροχό· δύσκολα, όμως, θα συναντήσομε πολιτισμούς που δεν γνώρισαν τη μάσκα!
Μάσκα σημαίνει μεταμφίεση, τελετουργία, λαϊκή ψυχαγωγία, ευθυμία, γιορτή. Και πίσω απ' όλα τούτα υπάρχει το μεγάλο υπόστρωμα, ο συμβολικός χαρακτήρας. Καθόλου τυχαίο δεν είναι που οι Απόκριες γιορτάζονται σ' ένα χρονικό μεταίχμιο, την εποχή της μετάβασης, όταν πεθαίνει ο παλιός κόσμος, όταν γεννιέται ο καινούργιος. Από τη μια ο χειμώνας που φεύγει, από την άλλη η άνοιξη που έρχεται για ν' ανανεώσει τη ζωή, δηλαδή ν' ανανεώσει τον κόσμο.
Γιορτή του θανάτου, λοιπόν, μορφές προγονικές που επανέρχονται, ζωόμορφες μεταμφιέσεις που συναιρούν τον κόσμο και φανερώνουν την κοινή μήτρα. Κι αυτή η κοινή μήτρα της ζωής λέγεται γη! Αλλά και γιορτή της ζωής, της ανάστασης. Δεν είναι τυχαία τα μιμοδράματα του παλιού καιρού με τις εικονικές κηδείες, τα ευτράπελα μοιρολόγια και τις εικονικές αναστάσεις. Τα μοιρολόγια είχαν ως κύριο συστατικό τους το άσεμνο, το ερωτικό σμίξιμο, τον φαλλό και τον γονιμικό συμβολισμό του.
Απόκριες και τότε, γιορτή μετάβασης από την μιαν εποχή σε μιαν άλλη, από το παλιό στο καινούργιο, από τον θάνατο στη ζωή. Σταματούμε με σεβασμό στην ανάγκη του ανθρώπου να διακόψει τη ροή του χρόνου, ν' ανατρέψει τον κόσμο (ένας ανεστραμμένος κόσμος είναι τελικά οι Απόκριες), στην ανάγκη να μεταπλάσει το ευτελές και να το καταστήσει πολύτιμο. Σε αντίθεση με την εποχή των απομιμήσεων , την εποχή μας δηλαδή, τώρα που το πολύτιμο (έθιμο) περιβάλλεται με την ευτέλεια του πλαστικού (πλαστικές μάσκες με τις φάτσες της Μέρκελ, του Ομπάμα, του Μητσοτάκη, του Τραμπ..., πλαστικές φορεσιές, πλαστικά καρναβάλια, πλαστικές μουσικές, μονότονες).
ΚΡΗΤΙΚΕΣ ΜΑΣΚΕΣ
Επανέρχομαι στις μάσκες. Με μεγάλη συγκίνηση άκουσα το 2006 μιαν ηλικιωμένη γυναίκα από το Θραψανό (το χωριό των πιθαράδων της Κρήτης) να μιλά για τις πήλινες μάσκες που της είχε φτιάξει ο κεραμίστας πατέρας της. Ήταν τότε (το 2006) πάνω από 90 χρονών, Δεν ήταν η μόνη που φορούσε τέτοια μάσκα στα παιδικά της χρόνια, γύρω στο 1920. Οι μόνες πήλινες μάσκες που συνάντησα σώζονται στο Μουσείο της Φολεγάνδρου (πληροφορία της κ. Κατερίνας Μαρινάκη, που κατάγεται απ' αυτό το ωραίο νησί).
Είναι παράξενο, κι όμως οι πιο σημαντικές πληροφορίες για μάσκες του παλιού καιρού έγιναν γνωστές μετά την έκδοση του βιβλίου μας "Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη" και την έκθεση "Αλλάζοντας πρόσωπα" που κάναμε στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης". Η υπέροχη μάσκα του Μαλεβιζίου, οι αστικές μάσκες με χαρτί και γύψο που φτιάχνονταν στις μεγάλες πόλεις της Κρήτης μετά το 1898, οι βικτωριανές χάρτινες μάσκες που είχαν φέρει Εγγλέζοι στρατιώτες και που ενέπνευσαν δημιουργικά τους μαθητές της εποχής, η μάσκα του Αποκόρωνα με τα κέρατα (μου την υπέδειξε η κ. Ειρήνη Καλαϊτζάκη, στέλνοντας μάλιστα και φωτογραφία του 1906)- ίδια με τη μάσκα που φτιάχνανε και στα ορεινά χωριά της επαρχίας Πεδιάδας και που την άκουγα μόνο χωρίς ποτέ να τη δω. Ας προσθέσομε σ' όλες αυτές την περίφημη μάσκα του Σίβα, τις απλές μάσκες με λαγουδοπροβιές, τις μάσκες που γίνονταν με τσουβάλια, μέχρι και τα τσεμπέρια που χρησιμοποιούνταν ως προσωπίδες, και θα έχομε την εικόνα ενός αναποδογυρισμένου κόσμου, την εικόνα ενός από τα πιο σημαντικά λαϊκά έθιμα του τόπου.
Νίκος Ψιλάκης, παραμονή της Αποκριάς του 2017 - http://karmanor.gr/el/article/metamfieseis-kai-maskes-stin-kriti-mias-al...
ΥΓ Η έρευνα, βέβαια, για τις μάσκες του παλιού καιρού, συνεχίζεται...
