Εισαγωγή στο Χριστουγεννιάτικο Ορατόριο σήμερα Δευτέρα, 18 Δεκεμβρίου 2017

Και τώρα τραγουδάμε Bach! ΕΙ΢ΑΓΩΓΗ ΢ΣΟ ΧΡΙ΢ΣΟΤΓΕΝΝΙΑΣΙΚΟ ΟΡΑΣΟΡΙΟ ΚΑΙ ΣΗ ΛΕΙΣΟΤΡΓΙΑ ΢Ε ΢Ι ΕΛΑ΢΢ΟΝΑ ΣΟΤ JOHANN SEBASTIAN BACH. Με αφορμή τη Xριστουγεννιάτικη ΢υναυλία της Νεανικής Χορωδίας του Δήμου Ηρακλείου και της ΢υμφωνικής Ορχήστρας Νέων Κρήτης. Άννα Παπαγιαννάκη Διβανή «To δέντρο λέει: Η δύναμή μου είναι η εμπιστοσύνη. (…) Ζω μέχρι τέλος για το μυστικό του σπόρου μου, και δεν με νοιάζει για τίποτα άλλο. Πιστεύω ότι ο Θεός είναι μέσα μου. Πιστεύω ότι η εργασία μου είναι ιερή. Μ’ αυτή την αλήθεια ζω». Herman Hesse, Baume: Betrachtungen und Gedichte [Δέντρα: ΢κέψεις και Ποιήματα], 1984. 

 Άνοιξη του 1749 στη Λειψία και η όραση του Johann Sebastian Bach επιδεινώνεται ραγδαία σε σημείο ολοκληρωτικής τύφλωσης. Παρόλα αυτά, ο συνθέτης εργάζεται με αμείωτη συγκέντρωση ολοκληρώνοντας ορισμένα από τα κορυφαία έργα του: τον Αύγουστο παρουσιάζει την καντάτα Wir danken dir, Gott, wir danken dir («Ευχαριστούμεν σε, Κύριε, ευχαριστούμεν σε») (BWV 29) συνοδεύοντας ο ίδιος στο εκκλησιαστικό όργανο˙ τους μήνες που ακολουθούν συνεχίζει αδιάκοπα την δεκαετή του εργασία στην Τέχνη της Φούγκας (BWV 1080) –συλλογή που περιλαμβάνει κανόνες και φούγκες για κλειδοκύμβαλο και στόχο έχει να αναδείξει τις τεχνικές της αντιστικτικής επεξεργασίας στο ίδιο μουσικό θέμα– και τέλος, ολοκληρώνει τη Λειτουργία σε ΢ι ελάσσονα (BWV 232), μνημειώδες έργο του φωνητικού και χορωδιακού ρεπερτορίου του όψιμου Baroque και της μετέπειτα επονομαζόμενης μουσικής της Δύσης. Άοκνος και ακαταπόνητος στην εργασία του, ήρεμος και μαχητικός μαζί στον χαρακτήρα, ευσεβής και ταπεινός, λίγους μήνες αργότερα, στις 28 Ιουλίου του 1750, ημέρα Σρίτη, ο J.S. Bach υπέστη εγκεφαλικό επεισόδιο, ανέπτυξε υψηλό πυρετό και κατέληξε το απόγευμα της ίδιας ημέρας ‘‘γαλήνια και ειρηνικά’’. ΢τα εξήντα πέντε χρόνια της ζωής του (Άιζεναχ, 1685- Λειψία, 1750) μετοίκησε σε πολλές γερμανικές πόλεις, εργάστηκε ως οργανίστας, τσεμπαλίστας, βιολονίστας, βιολοντσελίστας στην Αυλή της Βαϊμάρης, στο Άρνσταντ (Νeue Kirche), στην εκκλησία του Αγίου Βλασίου στο Μυλχάουζεν, στο Καίτεν λαμβάνοντας θέση αρχιμουσικού και τέλος, στη Λειψία όπου διορίστηκε στην επιφανή θέση του Κάντορα (Cantor Figuralis) της ΢χολής του Αγίου Θωμά και σε αυτή του Διευθυντή Εκκλησιαστικής Μουσικής στην εκκλησία του Αγίου Πέτρου, στη Νέα Εκκλησία, στον Άγιο Νικόλαο και στον Άγιο Θωμά συντονίζοντας και εκπαιδεύοντας τους σολίστες, τα χορωδιακά και τα οργανικά σύνολα κάθε ναού. 

Από τις δύο συζύγους του, Maria Barbara και Anna Magdalena, απέκτησε είκοσι παιδιά τα περισσότερα από τα οποία πέθαναν σε μικρή ηλικία. Σα περίπου 1130 μουσικά του έργα αναφέρονται σήμερα στην διεθνή βιβλιογραφία με τους αριθμούς του καταλόγου Bach Werke Verzeichnis, BWV (Ελλ. μτφρ. Κατάλογος Έργων Bach), τον οποίο συνέταξε ο μουσικολόγος Wolfgang Schmieder το 1950. ΢τη νέα, διορθωμένη, πλήρη, ιστορική έκδοση των έργων του J.S.Bach (Neue Bach-Ausgabe, ΝΒΑ) που εκδόθηκε το 1954 και ολοκληρώθηκε το 2007 από το Bach-Institut Gottingen και το Αρχείο Μπαχ Bach-Archiv Leipzig) στη Λειψία, τα έργα του ταξινομούνται σε οκτώ θεματικές ενότητες και σε μία ακόμη συμπληρωματική ενότητα σχολίων και παραρτήματος: Ι. Καντάτες, ΙΙ. Λειτουργίες, Πάθη, Ορατόρια, ΙΙΙ. Μοτέτα, Χορικά και Lieder, IV. Έργα για εκκλησιαστικό όργανο, V. Έργα για πληκτροφόρα όργανα και λαούτο, VI. Μουσική Δωματίου, VII. Έργα για ορχήστρα, VIII. Κανόνες, Μουσική Προσφορά και Η Τέχνη της Φούγκας, ΙX. ΢υμπληρώματα, Έργα ανολοκλήρωτα ή/και αμφίβολης αυθεντικότητας, ΢χόλια και Παράρτημα. Η εικοσαετία 1730-50 υπήρξε η πλέον παραγωγική για τον Bach. ΢τη διάρκεια αυτών των χρόνων συνέθεσε έργα στα οποία το προσωπικό του ύφος, η πνευματικότητα, ο θρησκευτικός και ο αριθμητικός συμβολισμός στη μουσική σύνθεση οδηγήθηκαν στην πλήρη ωριμότητά τους. Μεταξύ αυτών των έργων βρίσκονται το Ορατόριο των Χριστουγέννων (BWV 248) και η Λειτουργία σε ΢ι ελάσσονα (BWV 232). Και τα δύο έργα μεγάλης διάρκειας (μιάμιση και δύο ώρες σχεδόν, αντίστοιχα), εφορμούν από το θρησκευτικό πλαίσιο για να αποκτήσουν τελικά την μορφή του θείου δράματος που τρέφει ο αφηγηματικός λόγος παρά την έλλειψη της σκηνικής δράσης. Σο υλικό τους αποτελείται από πληθώρα διαφορετικών κειμένων και μουσικών ειδών: υλικό έμπνευσης και κυρίως, υλικό πολυεπίπεδης και πολύχρονης επεξεργασίας από το συνθέτη. ΢τη δομή τους εναλλάσσονται χορωδιακά αποσπάσματα, σύντομα χορικά, άριες, ορχηστικές εισαγωγές και αποσπάσματα εμμελούς απαγγελίας (recitativi). Η πνευματικότητα των δύο αυτών έργων, η εσωτερικότητα που απαιτεί ο ήχος τους αποκαλύπτουν ένα μέρος από την προσωπικότητα του δημιουργού τους: αντανακλούν τη στωικότητα με την οποία αντιμετώπιζε τις φοβερές δυσκολίες που τον δοκίμασαν στη διάρκεια της ζωή του, την αφοσίωσή του στο Θεό, την πίστη του στους ανθρώπους αλλά και αυτήν ακόμη την αυταπάρνηση με την οποία εργάστηκε ως το τέλος, μελέτησε και επεξεργάστηκε τα μουσικά θέματα που επέλεξε και την τελική μορφή των έργων που δημιούργησε. Σο Ορατόριο των Χριστουγέννων, έργο για σολίστες, χορωδία και ορχηστρικό σύνολο, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά τα Χριστούγεννα του 1734 στο λειτουργικό πλαίσιο των ναών του Αγίου Νικολάου και του Αγίου Θωμά στη Λειψία. Σο κείμενό του, γραμμένο εξολοκλήρου στη γερμανική γλώσσα, περιέχει βιβλικά αποσπάσματα από το Κατά Λουκάν και το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, χορικά και άλλα κείμενα ελεύθερης έμπνευσης με στόχο την περιγραφή του ιστορικού της Γέννησης. ΢το Ορατόριο των Χριστουγέννων (έργο που συμπληρώνει τον κύκλο των τριών ορατορίων του Bach˙ πρβλ. το Ορατόριο της Θείας Ανάληψης, BWV 11 και το Ορατόριο του Πάσχα, BWV 249), όπως και στο τελευταίο του έργο, τη Μεγάλη Λειτουργία, ο Bach επικεντρώνεται στην τεχνική της παράφρασης (παρωδία). 

Ο συνθέτης ενσωματώνει, δηλαδή, στο νέο κείμενο του ορατορίου αυτούσια ή/και παραλλαγμένα μουσικά θέματα που είχε ήδη χρησιμοποιήσει σε προηγούμενες συνθέσεις του, κάποιες από τις οποίες μάλιστα είχαν χαρακτήρα κοσμικό. Ενδεικτικό παράδειγμα της τεχνικής της παράφρασης στο χριστουγεννιάτικο ορατόριο του Bach αποτελούν το εισαγωγικό χορικό «Jauchzet, frohlocket!» (Ζητωκραυγάστε, ευφρανθείτε!) το οποίο βασίζεται στην κοσμική καντάτα Tönet ihr Pauken (BWV 214) και το χορικό «Wie sol lich dich empfangen» (Πώς πρέπει να σε προϋπαντήσω;) που μοιράζεται την ίδια μελωδία με το «O Haupt voll But und Wunden» (Ω κεφαλή γεμάτη αίματα και πληγές) προοιωνίζοντας, έτσι, από την αρχή του ορατορίου της Γεννήσεως, τα Πάθη του Χριστού. Η λειτουργία (λατ. missa) αποτελεί μαζί με την Ακολουθία των Ωρών την πιο σημαντική ακολουθία της Καθολικής Εκκλησίας. Η γλώσσα της ήταν κατά τους πρώτους αιώνες αυστηρά η λατινική και η δομή της είχε ήδη παγιωθεί στο λειτουργικό πλαίσιο του 5ου αιώνα περιλαμβάνοντας τα παρακάτω μέρη: Eπίκληση εκκλησιάσματος (Introitus), Κύριε ελέησον, Χριστέ ελέησον, Κύριε ελέησον (Kyrie), Δοξαστικό της Μεγάλης Δοξολογίας (Gloria), προσευχή του ιερέα (Oratio), αποστολικές επιστολές, βιβλικά και ευαγγελικά αναγνώσματα, Κήρυγμα της Πίστης (Credo), Θεία Ευχαριστία, Θεία Κοινωνία (Agnus Dei). ΢το εκκλησιαστικό τελετουργικό των Διαμαρτυρόμενων που διαμόρφωσε ο Λούθηρος, η λειτουργία διατήρησε την ίδια δομή στα βασικά μουσικά της μέρη, η γερμανική γλώσσα και τα τοπικά γλωσσικά ιδιώματα επιβλήθηκαν της λατινικής, ενώ σημαντική θέση έλαβε πλέον το χορικό, το βιβλικό άσμα που ψαλλόταν άλλοτε μονοφωνικά από το εκκλησίασμα κι άλλοτε πολυφωνικά από τους κάντορες (ψάλτες) του ναού. Αποτελούμενη από πέντε δομικά μέρη (1.Kyrie, 2.Gloria, 3.Credo, 4.Sanctus, 5.Osanna, Benedictus, Agnus Dei et Dona nobis pacem ), η μνημειώδης Λειτουργία σε ΢ι ελάσσονα, ολοκληρώθηκε κατά τους τελευταίους μήνες της ζωής του Bach, η δημιουργική περίοδος του, όμως, εκτείνεται σε διάστημα 25 περίπου χρόνων. Εκδόθηκε το 1845 φέροντας στον τίτλο το επίθετο Μεγάλη - προσθήκη που δεν ανήκει στο συνθέτη, ενώ η πρώτη ολοκληρωμένη παρουσίασή της έγινε περίπου εκατό χρόνια μετά το θάνατο του δημιουργού, το 1859. Από μουσικολογικής και ερμηνευτικής πλευράς, η Λειτουργία του Bach αποτέλεσε για χρόνια μία σύνθεση γεμάτη ερωτηματικά ως προς τις αινιγματικές επιλογές του συνθέτη σε επίπεδο δομής, περιεχομένου και γλώσσας. 

Παρά την βαθιά θρησκευτική στάση που υιοθέτησε σε όλη του τη ζωή ο Bach ακολουθώντας τα βασικά δόγματα της Διαμαρτυρόμενης Εκκλησίας, το κύκνειο άσμα του συγκεντρώνει χαρακτηριστικά γνωρίσματα της λειτουργίας όπως αυτή παρουσιάζεται στο Ρωμαιοκαθολικό λατρευτικό σκηνικό, δίχως να παραλείπονται και ιδιώματα του Διαμαρτυρόμενου δόγματος. Η Λειτουργία περιλαμβάνει 27 μουσικά μέρη βασισμένα σε προηγούμενες συνθέσεις του ιδίου που ενσωματώθηκαν με την τεχνική της παράφρασης σε ένα ενιαίο, συμπαγές και ομοιογενές σύνολο, παρά την ποικιλομορφία των μουσικών θεμάτων και την πολυετή του επεξεργασία. Η γλώσσα όλων των κειμένων της Λειτουργίας σε ΢ι ελάσσονα είναι η λατινική. Επιπλέον, η Λειτουργία περιέχει μέρη, όπως το Osanna το οποίο ο Λούθηρος είχε αποκλείσει από το τυπικό του δόγματος των Διαμαρτυρομένων και την ίδια στιγμή, ο συνθέτης επιλέγει να διαχωρίσει μέρη όπως το Osanna από το Sanctus, αντίθετα προς το Καθολικό τυπικό. Μουσικά, επίσης, η Λειτουργία σε ΢ι ελάσσονα δεν περιλαμβάνει αποσπάσματα εμμελούς απαγγελίας (recitativi) ακολουθώντας βιβλικά κείμενα και αφηγήσεις, παρά μόνο χορικά που εναλλάσσονται με τις εννέα άριες σε ένα κλίμα ευγνωμοσύνης και ευχαριστίας προς το Θεό. Εκτενέστατες μουσικολογικές αναλύσεις του έργου σε μικροδομικό και μακροδομικό επίπεδο επιβεβαιώνουν την αρχική αίσθηση πως πρόθεση του Bach δεν ήταν η διαμόρφωση ενός έργου με χρηστικό λειτουργικό χαρακτήρα στο πλαίσιο ενός λατρευτικού τυπικού (περίπτωση που αποκλείεται άλλωστε και από τη δίωρη σχεδόν διάρκειά του), αλλά περισσότερο η δημιουργία ενός έργου που ξεπερνά τα εκκλησιαστικά δόγματα, εμποτισμένο από τις αρχές μιας οικουμενικής χριστιανικής πίστης. Η θρησκευτικότητα, η μουσική και ο θάνατος σημάδεψαν τον Bach από τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Η μουσική για τον ίδιο δεν παύει ποτέ να εδράζει την δύναμή της στον πανανθρώπινο χαρακτήρα της. Ξεπερνώντας το περιεχόμενο και τη λειτουργική της σκοπιμότητα, η μουσική στο έργο του J.S. Bach είναι μία πράξη προορισμένη για να συναντήσει την ανθρώπινη εμπειρία. Να την περιγράψει και να την αφουγκραστεί. ΢τα έργα του αποτυπώνει την πεποίθησή του για τη θρησκευτική λειτουργία της μουσικής τέχνης και τον θεραπευτικό της χαρακτήρα. Βαθύτερη, ωστόσο, από την πίστη του μοιάζει να είναι η ανάγκη του να επινοήσει, να βελτιώσει, να αναπτύξει και να τελειοποιήσει συνθετικές τεχνικές, όπως αυτές της αντίστιξης, της παράφρασης και της φούγκας ώστε να υποστηρίξει τη σοβαρότητα του αισθήματος και την τελειότητα της μορφής των έργων του. ΢την Λειτουργία σε ΢ι ελάσσονα, ο Bach συνέταξε στοιχεία από το γρηγοριανό μέλος των λειτουργιών του 14ου αιώνα, αντιστικτικές πολυφωνικές τεχνικές που ρίζωσαν στο θρησκευτικό φωνητικό έργο του Pierluigi da Palestrina τον 16ο και την χωμάτινη εκφραστικότητα των φωνών του Claudio Monteverdi τον 17ο αιώνα. ΢υμβολισμοί που συνδέουν τoν αριθμό των μερών, των φωνών και των οργάνων με χριστιανικά διδάγματα και τις μέρες της Δημιουργίας διατρέχουν σχεδόν όλο το έργο – παντού φωτίζεται και προ-οικονομείται έτσι η σύνδεση του ανθρώπινου με το θείο. Σα τελευταία λόγια της Λειτουργίας στο χορικό της Δοξολογίας (Gloria) είναι από μία άποψη τα τελευταία λόγια ενός μεγάλου δημιουργού, γεμάτα από το αίσθημα της ειλικρινούς ευγνωμοσύνης προς το θείο: «Gratias agimus tibi propter magnam gloriam tuam» (Σε ευχαριστούμε για την απέραντη δόξα Σου). ⸙ ⸙ ⸙ 

Την Δευτέρα, 18 Δεκεμβρίου 2017 και ώρα 20:30 στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου στο Ηράκλειο αποσπάσματα από το Ορατόριο των Χριστουγέννων (BWV 248) και τη Λειτουργία σε ΢ι ελάσσονα (BWV 232) του J.S. Bach θα παρουσιαστούν για πρώτη φορά από τη Νεανική Χορωδία του Δήμου Ηρακλείου στο πλαίσιο της Χριστουγεννιάτικης ΢υναυλίας της ΢υμφωνικής Ορχήστρας Νέων Κρήτης υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση του Μίλτου Λογιάδη. Η φωνές των πενήντα περίπου μελών της Χορωδίας θα σταθούν στο κέντρο της Βασιλικής και με αφορμή δύο από τα κορυφαία έργα του φωνητικού ρεπερτορίου θα απλώσουν, όπως τα κλαδιά στα μοναχικά δέντρα: όχι σαν ερημίτες, έτοιμοι να αποσυρθούν για να καλύψουν φόβους και αδυναμίες, αλλά σαν το υπέροχα μοναχικό άτομο που υπήρξε ο Johann Sebastian Bach, με κλαδιά ψηλά, εκεί όπου θροΐζει ο κόσμος, και ρίζες αναπαυμένες στο άπειρο. Ανάμεσά τους και ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Παιδικής και Νεανικής Χορωδίας του Δήμου Ηρακλείου, Γιάννης Ιδομενέως – φωτεινός, άοκνος, ακαταπόνητος υποστηρικτής στις ανάσες τους. Σους ευχαριστούμε και τους περιμένουμε.