Η πρώτη γενοκτονία του 20ου αιώνα, με τη συστηματική εξόντωση ενάμισυ εκατομμυρίου ανθρώπων από τις Οθωμανικές αρχές την τριετία 1915-1918. Υπήρξε ο προάγγελος του Εβραϊκού Ολοκαυτώματος, κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Στα τέλη του 19ου αιώνα, οι Αρμένιοι, ένας πανάρχαιος χριστιανικός λαός της Εγγύς Ανατολής, μοιράζονταν μεταξύ της Ρωσίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στην τσαρική Ρωσία ζούσαν κάτω από ένα σχετικά ανεκτικό καθεστώς (αν και δεν έλειπαν μαζικοί εκρωσισμοί), αλλά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία υφίσταντο παντός είδους διωγμούς, όπως και οι άλλοι χριστιανικοί λαοί της αυτοκρατορίας (Έλληνες, Ασσύριοι κλπ).
Με την ανάδυση των εθνικισμών, ο Σουλτάνος τούς υποπτευόταν για αποσχιστικές τάσεις, ενώ και οι Ρώσοι, που εποφθαλμιούσαν εδάφη του «μεγάλου ασθενούς», υπέθαλπαν τις όποιες φιλοδοξίες τους. Έτσι, ο Αβδούλ Χαμίτ Β' δεν δίστασε να προβεί σε άγριους διωγμούς εναντίον των Αρμενίων της επικράτειάς του, με αποκορύφωμα τις σφαγές στο Σασούν (1894), τις μαζικές εκτελέσεις της διετίας 1895-1896, που στοίχισαν τη ζωή σε 300.000 Αρμενίους.
Η επικράτηση των Νεοτούρκων τον Ιούλιο του 1908, παρά τις αρχικές ελπίδες που γέννησε, δεν άλλαξε την κατάσταση για τους χριστιανούς της αυτοκρατορίας. Αντί για τον σεβασμό των συνθηκών και την πραγμάτωση των μεταρρυθμίσεων, όπως είχε υποσχεθεί, το νέο καθεστώς προέβη σε νέους διωγμούς των Αρμενίων τον Απρίλιο του 1909 στα Άδανα και την ευρύτερη περιοχή της Κιλικίας.
Η συστηματική, όμως, εξόντωση των Αρμενίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έγινε κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, όταν ο σουλτάνος και ο τσάρος βρέθηκαν σε διαφορετικά στρατόπεδα. Το σχέδιο του Υπουργού Εσωτερικών, Ταλαάτ Πασά, μπήκε σε εφαρμογή στις 24 Απριλίου του 1915, με τη σύλληψη 250 επιφανών Αρμενίων στην Κωνσταντινούπολη, οι οποίοι εκτελέστηκαν το ίδιο βράδυ. Η 24η Απριλίου έχει καθιερωθεί ως Ημέρα Μνήμης για την Αρμενική Γενοκτονία και τιμάται κάθε χρόνο από την Αρμενική διασπορά.
Η παρουσία των Αρμενίων στη Κρήτη χρονολογείται από την εποχή των Βυζαντινών χρόνων. Είναι γνωστό ότι το 10ο αιώνα, υπήρχαν στη Μ. Ασία δυο αρμένικες στρατιωτικές αποικίες στην Πριήνη και στο Πλατανιό. Στην εκστρατεία κατά της Κρήτης το 949 μ.Χ συμμετείχαν και Αρμένιοι εγκατεστημένοι στο θέμα των Θρακίσιων. Μετα την ανάκτηση της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά, πολλοί Αρμένιοι του εκστρατευτικού σώματος εγκαταστάθηκαν στο νησί μαζί με τις οικογένειες τους αποκτώντας έτσι καινούργια πατρίδα. Στους εποικισμούς αυτούς αποδίδονται τα τοπωνύμια που συναντούμε στον Αποκάρωνα, στο Ρέθυμνο και στη Σητεία (χωριά Αρμένοι), στο Αμάρι (Αρμενιανά), στο Κίσσαμο (Αρμενοχωριό), στο Μονοφάτσι (Αρμανώγεια) και ονομασίες θέσεων όπως ο Αρμενόκαμπος, το Αρμενοκαστέλλι και η Αρμενόπετρα.
Το ότι η Κρήτη από τις αρχές του 14ου αιώνα είχε εμπορικές σχέσεις με την Αρμενία, αποδεικνύεται από αποφάσεις τις γενετικής Γερουσίας όπου πληροφορούμεθα ότι ο εμπορικός στόλος της Ενετίας που επέστρεφε από την Αρμενία διερχόταν από τη Κρήτη. Κατά το Νικόλαο Τωμαδακη οι πληροφορίες για τον εποικισμό των Αρμενίων στη Κρήτη είναι κυρίως δυο. Και οι δυο απαντώνται σε έγγραφα (1363) από τα οποία γίνεται γνωστή η απόφαση της Ενετίας να δεχτεί στη Κρήτη Αρμένιους από την Αρμενία και το Πόντο. Η επανάσταση που ξέσπασε στο Χάνδακα και η αιματηρή καταστολή της σε βάρος πολλών ευγενών του νησιού διευκόλυνε την εγκατάσταση των Αρμένιων στη Κρήτη αφού οι συγκρούσεις είχαν φθείρει τον αστικό πληθυσμό και είχαν εκτοπίσει από τις εργασίες τους πολλούς έμπορους και κατοίκους της πόλης. Το Αρμένης ως επώνυμο συναντάται στη Κρήτη. Πράγματι ο ενετός ιστοριογράφος Ανδρέας Κορνάρος αναφέρει την εγκατάσταση επί Νικηφόρου Φωκά, ευγενών οικογενειών της Κωνσταντινούπολης στη Κρήτη όπου και ακούγεται για πρώτη φορά το Αρμένης ως επίθετο. Την ύπαρξη Αρμένιων την ίδια εποχή στη περιοχή των Χανίων μαρτυρούν τέσσερις επιτύμβιες πλάκες με Αρμένικες επιγραφές οι οποίες κάλυπταν ισάριθμους τάφους στην είσοδο του μικρού ναού του ευαγγελιστή Λουκά του νεκροταφείου Χανίων. Οι πλάκες αυτές υπέστησαν μεγάλες φθορές από τους εισερχόμενους στο ναό πιστούς. Με τη ανακαίνιση του ναού αφαιρέθηκαν και με παρέμβαση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, βρίσκονται σήμερα στο αρχαιολογικό μουσείο Χανίων αρχειοθετημένα. Και οι τέσσερις φέρουν την απαραίτητη φράση, αυτός είναι τάφος ανάπαυσης. Επίσης από τα έγγραφα των ετών 1670- 1715, από τα αρχεία των ιεροδικών Ηρακλείου, μπορεί κάποιος να συμπεράνει, ότι η πρωτεύουσα της Κρήτης κατοικούνταν από Αρμένιους καθώς ο Ελληνικός και Ευρωπαϊκός πληθυσμός της πόλης ακολούθησε τις Ενετικές αρχές κατά την παράδοση του Χάνδακα οπότε ήρεμος από τους κατοίκους του, κατελήφθη από τους Τούρκους. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας παλιές Αρμένικες οικογένειες μετανάστευσαν στη Κρήτη από την Κων/πολη, το Ντίβρικ και το Ερεβάν. Από μαρτυρίες Αρμένιων συγγενικών προσώπων πληροφορούμεθα ότι ήδη από το 1905 υπήρχαν επτά Αρμένικες οικογένειες που ασχολούνταν με το εμπόριο καφέ και υφασμάτων. Ο κυριότερος λόγος που οι Αρμένιοι είχαν εγκατασταθεί στο Ηράκλειο ήταν η ύπαρξη της παλιάς Αρμένικης Εκκλησίας του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου (Σουρπ Γκαραμπετ). Μετα την Μικρασιατική καταστροφή βρήκαν καταφύγιο στη Κρήτη 2000 Αρμένιοι. Προέρχονταν από τη Σμύρνη, τη Μαγνησία, το Αϊβαλή, το Οδεμήσιο, τη Πέργαμο, τη Προύσα και τη Καισαρεία. Εγκαταστάθηκαν στις κυριότερες πόλεις. Εξ αυτών, το Ηράκλειο (230 οικογένειες), στο Ρέθυμνο (46 οικογένειες), στη Σητεία (24 οικογένειες) και στα Χανιά (27 οικογένειες). Στο Ηράκλειο λοιπόν –η Αρμένικη εκκλησία, αποτέλεσε πόλος συσπείρωσης των Αρμένιων- σχηματίστηκε ενοριακό συμβούλιο, αθλητική ένωση, νεολαία, λειτούργησε σχολείο με δυο Αρμένιους και έναν Έλληνα δάσκαλο, νηπιαγωγείο, βιβλιοθήκη. Στο σχολείο που λειτούργησε ως το 1946, υπήρχαν 200 μαθητές, αλλά ο αριθμός τους μειώθηκε λόγω του επαναπατρισμού μεγάλου αριθμού προσφύγων στη Σοβιετική Αρμενία.
Η Αρμένικη εκκλησία του Ηρακλείου αναφέρεται ως η αρχαιότερη Αρμένικη εκκλησία που σώζεται στη Ευρώπη. Το 12ο αιώνα, αναφέρεται ως ο Αγ. Γεώργιος ο Δορυανός. Το 1669, τη χρονιά που ο Χάνδακας περνά από τους Ενετούς στους Τούρκους, ένας τούρκος μεγαλομπακάλης ονόματι Άμρο, από Αρμένια μητέρα την αγοράζει από τους Τούρκους. Έκτοτε μπόρεσε και διατηρήθηκε ως Αρμένικη εκκλησία. Σε όλη τη διάρκεια των διακοσίων και πλέον χρόνων της Τουρκοκρατίας, σύμφωνα με τις πηγές, η Αρμένικη εκκλησία του Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου (Σουρπ Καραμπέτ) και η Ελληνική που υπάγεται στο Σινά του Αγ. Ματθαίου παρέμειναν οι μόνοι χριστιανικοί ναοί οι οποίοι λειτούργησαν. Στο προαύλιο της έχει ανεγερθεί ένα σεμνό μνημείο όπου κάθε χρόνο στις 24 Απριλίου, τελείται μνημόσυνο στη μνήμη των μαρτύρων της μεγάλης σφαγής. Η εκκλησία σύμφωνα με μια επιγραφή στη πρόσοψη της, έχει χτιστή το 1669 αλλά εικάζεται πως είναι παλαιότερη, πιθανόν έχει ανοικοδομηθεί στα θεμέλια παλαιών ερείπιων. Στην αυλή της εκκλησίας υπάρχουν γύρω στις 30 επιτύμβιες πλάκες με Αρμένικες επιγραφές. Είναι από λευκό μάρμαρο και ανήκαν σε οικογένειες Αρμένιων μεταναστών από την αρχή του 17ου αιώνα. Τέλος να αναφέρουμε την ύπαρξη του νεκροταφείου σε μικρή απόσταση από την εκκλησία έξω από τα Ενετικά τείχη στη δυτική πλευρά της πόλης έκτασης 4 περίπου στρεμμάτων που είχε παραχωρηθεί στους Αρμένιους από την εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
www.armenianchurch.gr
