ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟ ΠΟΡΤΟΚΑΛΟΧΩΡΙ ΦΟΔΕΛΕ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ

Το Φόδελε είναι χωριό στην επαρχία Μαλεβιζίου και ομώνυμο Δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Μαλεβιζίου στο Νομό Ηρακλείου, με 540 κατοίκους το 2001. Η απόστασή του από το Ηράκλειο είναι 29 χιλιόμετρα. Βρίσκεται στο μέσο κοιλάδας, κατάφυτης από πορτοκαλεώνες. Μάλιστα το χωριό φημίζεται για τα εύγευστα πορτοκάλια. Διαρρέεται από τον ποταμό Παντομάντρη. 

Το τοπωνύμιο Φόδελε αναφέρεται το 1248 σε έγγραφο του Κατάστιχου των Μοναστηρίων του Κοινού, ως περιοχή που η αυτοκρατορική μονή Σφάκας κατέχει καλλιεργήσιμη γη. Αποδίδεται στους πρώτους οικιστές Fodele (Fodelle), επώνυμο που μαρτυρείται σε κείμενα του 13ου και 14ου αιώνα, μεταξύ των οποίων ο κατάλογος των δουλοπάροικων Κρητών που απελευθερώθηκαν με τη συνθήκη (1299) του Αλέξιου Καλλέργη. Αργότερα στα μέσα του 14ου αιώνα, σύμφωνα με νοταριακές πράξεις το Φόδελε συνιστά φέουδο της ρεθυμνιώτικης οικογένειας αρχόντων των Μελισσηνών ή Μελισσουργών.

Σύμφωνα με τους ερευνητές, τις φιλολογικές μαρτυρίες, τον αριθμό των τυχαίων ευρημάτων, το πλούσιο φυσικό περιβάλλον το Φόδελε συνιστά περιοχή με ιδιαίτερο ενδιαφέρον αρχαιολογικό τοπίο. Τυχαία ευρήματα και αρχιτεκτονικά κατάλοιπα αναφέρονται στις περιοχές Γιαλισκάρι, Λενικά, Ανεμοκερατιά κ.α.

Στη περιοχή των Πέρα Γαλήνων Έλληνες αρχαιολόγοι (Μπάνου, Τσιβιλίκα, Λιανέρης) ανασκάπτουν, από το 1993, εντυπωσιακό μινωικό οικισμό με αξιόλογα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα (μεσομινωικό συγκρότημα, πιθανότατα 2 ορόφων) και κινητά ευρήματα, ο οποίος, σύμφωνα με τους ίδιους εντάσσεται στο δίκτυο μινωικών λιμανιών – σταθμών της βόρειας ακτής ήδη από τα παλαιοανακτορικά χρόνια (1900-1700 π.Χ).

Η παράκτια κοιλάδα του Φόδελε ταυτίζεται από ερευνητές με το πιθανό επίνειο της Αξού, Παντομάντριον, αρχαία πόλη που τοποθετείται από τον Πλίνιο τον Πτολεμαίο μετά το ''Δίον Ακρον'' (ίσως το σημερινό ακρωτήριο Σταυρού που κλείνει από δυτικά το όρμο του Φόδελε), τοπωνύμιο που συνδέεται επιγραφικά και με την Ελεύθερνα

Σύμφωνα με τον P. Faure, εντοπίστηκαν το 1963 ρωμαϊκά κατάλοιπα στη θέση ελληνικά ή Λενικά, άποψη που αμφισβήτησε το 1989, ο Άγγλος αρχαιολόγος I. Sanders σε περιορισμένη όμως στο χώρο της βυζαντινής εκκλησιάς έρευνα.

Οι κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία και λιγότερο με την κτηνοτροφία. Το χωριό υδρεύεται από δίκτυο παρακείμενων πηγών. Στον οικισμό βρίσκονται οι εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, καθώς επίσης και τα εξωκλήσια του Ευαγγελισμού, των Αγίων Πάντων, του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Ιωάννου και των Εισοδίων της Θεοτόκου. Στο χωριό ανάμεσα στα άλλα λειτουργούν νηπιαγωγείο και Δημοτικό Σχολείο.

Κάτοικοι απλοί, ζεστοί, φιλόπονοι, με κύρια ενασχόληση τη κτηνοτροφία, τη καλλιέργεια κηπευτικών, ελιάς και κυρίως εσπεριδοειδών. Καλλιέργεια που ακολουθεί τα χνάρια μιας μακραίωνης παράδοσης καθιστώντας το Φόδελε ένα είδος φυσικού μνημείου, παράδοση που αποτυπώνεται γλαφυρά στα κείμενα των περιηγητών: Ο Cristoforo Buodelmonti, το 1415, σημειώνει ότι το Φόδελε «στολίζεται με πολυάριθμα οπωροφόρα δέντρα», ενώ το 1842 ο Βυζάντιος τονίζει ότι το «το χωρίον τούτον παράγει πλήθος γλυκολέμονα, πορτοκάλια και λεμόνια».

Το ειδυλλιακό Φόδελε, όαση πρασίνου, λουλουδιών, χρωμάτων, αρωμάτων και νερών αναπτύσσεται στη στενή κατάφυτη με πορτοκαλιές και λεμονιές ομώνυμη κοιλάδα, που διασχίζεται από το ποταμό Παντομάντρη και περιβάλλεται από ψηλά, γεμάτο αγριόδενδρα, νερά και σπηλιές βουνά.

Τόπος πανέμορφος, με ιστορία, γεμάτος θρύλους, γεμάτος μύθους και παραδόσεις: νεράιδες που χορεύουν τις νύχτες στα τρεχούμενα νερά, καταχανάδες που γλυκοτραγουδούν παίζοντας λίρα στους πλατάνους, άγιοι «μεσολαβητές» στους έρωτες, δαιμόνια που μαυλίζουν τους περαστικούς μεσάνυχτα σε τρίστρατα, «οδηγοί», αγαθά δαιμόνια, που προστατεύουν τα σπίτια, καμπάνες που χτυπούνε τις νύχτες στις σπηλιές...

Η εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου του 11ου μ.Χ αιώνα

Πρόκειται για απλό τετράστυλο σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο ναό της ελλαδικής σχολής, χωρίς νάρθηκα, ο οποίος ανοικοδομήθηκε στο κεντρικό και ανατολικό τμήμα της παλαιοχριστιανικής βασιλικής.

Παρότι η αρχιτεκτονική του ναού ανήκει στους τύπους της ελλαδικής σχολής πολλά από τα διακοσμητικά και δομικά στοιχεία του παραπέμπουν στη σχολή της Κων/πολης, όπως η στέγαση των γωνιαίων διαμερισμάτων με σταυροθόλια, τα τυφλά αψιδώματα των όψεων του ναού, η χρήση της τεχνικής της κρυμμένης πλίνθου, η απομίμηση ισόδομης τοιχοποίας με χαράγματα στο κονίαμα.

Ο ναός κοσμείται με εξαιρετικές τοιχογραφίες τριών, κατά άλλους τεσσάρων, διαφορετικών στρωμάτων.

Το παλιότερο στρώμα, του 11ου αιώνα, θεωρείται εξαιρετικά σημαντικό, καθώς ελάχιστα δείγματα τοιχογραφημένων ναών αυτής της εποχής σώζονται στη Κρήτη, αλλά και για την υψηλή ποιότητα τέχνης του. Τμήματα του στρώματος αυτού σώζονται στο ιερό, στους πεσσούς του τρούλου καθώς και στο δυτικό τμήμα του ναού (Δέηση, μεμονωμένες μορφές αγίων, οι οποίες καλύπτουν τις επιφάνειες των πλάγιων τοίχων, στα δυτικά σφαιρικά τρίγωνα του τρούλου διατηρείται ένας Σεραφείμ. Μεταξύ των παραστάσεων των μαρτύρων περιλαμβάνονται μάρτυρες της 15 Νοεμβρίου (Μερκούριος) και 13ης Δεκεμβρίου.

Το δεύτερο στρώμα του 13ου αιώνα εστιάζεται στο ΝΔ και ΒΔ διαμέρισμα καθώς και σ' ένα τμήμα του ιερού, θεωρείται δε η καλύτερη ποιότητα τέχνης του ναού. Το νεότερο στρώμα χρονολογημένο με επιγραφή του νότιου κλίτους, στο 1323, στην οποία αναφέρεται και το όνομα του δωρητή Μελισσουργού, μέλος ίσως της αρχοντικής οικογένειας του Ρεθύμνου, θεωρείται επαρχιακή τέχνη, με έντονα λαϊκό και εκφραστικό ύφος.

Νότιο Κλίτος: Κοσμείται με σκηνές από το Βίο της Παναγίας: Εισόδια Θεοτόκου, προσευχή Ιωακείμ και Άννας, προσφορά Ιωακείμ και Άννας, Αγ. Άννα και Αγ, Γεώργιος κ.α.

Ιερό: στην κόγχη του ιερού απεικονίζονται οι συλλειτουργούντες ιεράρχες, πάνω στηθάρια αγίων και στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης Παναγία και άγγελοι. Δεξιά στους τοίχους της αψίδας Άγιας Δαμιανός και Αγία Ιουλία και αριστερά Αγ. Κήρυκος και Κοσμάς.

Στο μαγευτικό κάδρο της Σκοτεινής, κοντά στη βυζαντινή Παναγιά, στη θέση «αρχοντικά» λειτουργεί το μουσείο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, του «αρχοντόπουλου» του Φόδελε.

Το μουσείο στεγάζεται σε αναστηλωμένο υπό την εποπτεία του Υπουργείου Πολιτισμού κτίριο μεταβυζαντινού οικιστικού συνόλου και λειτουργεί από το 1998 με έκθεση αντιγράφων έργων του μεγάλου ζωγράφου και δέχεται πρίπου δέκα χιλιάδες επισκέπτες ετησίως.

Διατίθεται στους επισκέπτες ενημερωτικό φυλλάδιο με τη ζωή και το έργο του Θεοτοκόπουλου σε 5 γλώσσες.

Ωράριο Λειτουργίας: Καθημερινά (Δευτέρα - Κυριακή) από τις 9π.μ έως 7μ.μ. (Περίοδος Λειτουργίας 1η Απριλίου έως 31 Οκτωβρίου) 

ΠΗΓΗ - ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΦΟΔΕΛΕ