Τα Ανώγεια Μυλοποτάμου είναι κωμόπολη του νομού Ρεθύμνου και πρωτεύουσα του ομώνυμου δήμου με 2.454 κατοίκους (2.507 ο δήμος).
Τα Ανώγεια απέχουν 52 χλμ. από το Ρέθυμνο, 36 χλμ. από το Ηράκλειο και βρίσκονται σε υψόμετρο 700-790 μ. στη ράχη του υψώματος που ονομάζεται Αρμί (Κορυφογραμμή).
Το όνομά τους οφείλεται στην τοποθεσία που είναι χτισμένα δηλ. σε ανώγειο μέρος (άνω+γαία). Είναι επίσης γνωστά ως Αξικανώγεια (Ξιγκανώγεια) ή Μεγάλα Ανώγεια. Η κωμόπολη των Ανωγείων αποτελείται από τους οικισμούς Αρμί, Μεσοχωριό ή Μεσοχωριά, Περαχώρι, Μετόχι και Συνοικισμό. Στο δήμο Ανωγείων υπάγεται επίσης και το χωριό Σίσαρχα.
Τα Ανώγεια πρωτοκατοικήθηκαν ήδη πριν το 1182, οπότε μοιράστηκε η Κρήτη στα δώδεκα αρχοντόπουλα του Βυζαντίου και παραχωρήθηκαν ως φέουδο στην οικογένεια των Φωκάδων - αργότερα Καλλέργηδων. Τότε απέκτησαν και την ονομασία "Βασιλικά Ανώγεια", καθώς ανήκαν στους βασιλικούς άρχοντες. Έτσι, διαφαίνεται ότι τα Ανώγεια, υπήρχαν και κατά την Β' βυζαντινή περίοδο, πριν τη Βενετοκρατία.
Τα διασωθέντα καθώς και τα μεταγενέστερα και σύγχρονα αρχεία αναφέρουν πληθυσμό κατοίκων:
- 911 το 1583
- 1.973 το 1881
- 2.363 το 1900
- 2.449 το 1981
- 2.260 το 1991
- 2.454 το 2001
Κατά τη Βενετοκρατία, τα Ανώγεια δεν αναφέρονται ως κέντρο Επαναστατών, όπως άλλα μέρη της Κρήτης. Το 1648, κυριεύτηκαν από τους Τούρκους αλλά στους κάτοικούς του παραχωρήθηκαν ειδικά προνόμια. Κατά την Τουρκοκρατία, τα Ανώγεια ήσαν βακουφικό (μοναστηριακό) χωριό, αφιερωμένο στα τζαμιά της Βαλιδέ Σουλτάνας και παράλληλα αποτέλεσε μείζον επαναστατικό κέντρο.
Το Μάιο του 1822, στη θέση Σκλαβόκαμπος Μαλεβιζίου, οι Ανωγειανοί νίκησαν τους Τούρκους, με αρχηγό τους το Βασίλη Σμπώκο. Το γεγονός όμως αυτό, στάθηκε αφορμή και στις 14 Ιουλίου του 1822, ο Σερίφ Πασάς που βρήκε το χωριό ερημωμένο, με τους κατοίκους του να πολεμούν στη Μεσσαρά, το υπέβαλε σε λεηλασία και πυρπόληση.
Λίγο πριν από την επανάσταση του 1866, τελέστηκε στα Ανώγεια η συνέλευση για την εκλογή αντιπροσώπων των οπλαρχηγών της Ανατολικής Κρήτης.
Το ίδιο έτος, τρεις Ανωγειανοί άνηκαν στους πεσόντες του ολοκαυτώματος του Αρκαδίου, με το οποίο ηρωικά αποκρούστηκε η απόπειρα κατάληψής του από τον Σερίζ πασά. Σήμερα οι κάτοικοι των Ανωγείων, θεωρούν ως πυρπολητή της Μονής Αρκαδίου, τον Εμμανουήλ Σκουλά και όχι τον Κωνσταντίνο Γιαμπουδάκη, στον οποίο έχει ευρέως έκτοτε αποδοθεί η πράξη
Το 1867 ο Ομέρ πασάς κατέλαβε τ' Ανώγεια και το Νοέμβριο του ίδιου έτους ο Ρεσίζ πασάς προέβη στην πυρπόλησή τους, δεύτερη φορά στην ιστορία του χωριού και 45 μόλις χρόνια μετά από την πρώτη. Οι κάτοικοι των Ανωγείων έλαβαν μέρος στην επανάσταση του 1897 καθώς και στους υπόλοιπους απελευθερωτικούς αγώνες.
Η μεγάλη όμως και παγκοσμίου σημασίας δράση των κατοίκων συνέβη κατά τη Μάχη της Κρήτης και την Εθνική Αντίσταση.
Το 1941 ιδρύθηκε στα Ανώγεια, η Επιτροπή Απελευθερωτικής Δράσης. Τα Ανώγεια ήταν ο πυρήνας της Αντίστασης στην Κρήτη και κατά την απαγωγή του στρατηγού Κράιπε στα Ανώγεια ανέλαβαν να τον φυγαδεύσουν στην Αφρική. Γεγονός το οποίο στάθηκε δυσμενής αφορμή και στις 13 Αυγούστου 1944, ο διοικητής του φρουρίου Κρήτης, Χ. Μίλλερ διέταξε την ισοπέδωση των Ανωγείων και την εκτέλεση κάθε άρρενος Ανωγειανού που θα βρεθεί σε απόσταση 1 χλμ. Έτσι, στις 13 Αυγούστου του 1944, τρία τάγματα Γερμανών περικύκλωσαν τα Ανώγεια και έβαλαν φρουρές στα γύρω υψώματα. Συνέλαβαν 80 υπερήλικες και τους έστειλαν στο Ηράκλειο, ενώ εκτέλεσαν 9 άνδρες. Ανατίναξαν τα σπίτια με δυναμίτη, άναψαν φωτιά και 800 περίπου σπίτια μετατράπηκαν σε χαλάσματα, ενώ κάηκαν και 6 γυναίκες. Οι εναπομείναντες άνδρες διέφυγαν στον Ψηλορείτη για να σωθούν.
Από το 1941 έως και το 1944, στον αγώνα κατά των Γερμανών κατακτητών, έχασαν τη ζωή τους συνολικά 104 Ανωγειανοί.
Το 1946, η πολιτεία τίμησε τα Ανώγεια με την απονομή του πολεμικού Σταυρού Α' τάξεως, για τις καταστροφές με τις οποίες επλήγησαν καθώς και για τον ηρωισμό τους. Το επόμενο έτος, η κοινότητα, τιμής ένεκεν, αναγνωρίστηκε ως Δήμο Ανωγείων.
Πλησίον της περιοχής των Ανωγείων βρίσκεται το Ιδαίο άντρο όπου σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία γεννήθηκε ο Δίας , όπως και το σπήλαιο Σεντόνη καθώς και το οροπέδιο της Νίδας
Ο πληθυσμός των Ανωγείων έχει διατηρήσει αναλλοίωτη στην πάροδο του χρόνου τη γλώσσα και την ιδιότυπη διάλεκτο στην οποία περιλαμβάνονται έως και σήμερα, ατόφιες λέξεις της αρχαίας ελληνικής. Η προφορά, βαρέα και ευθεία, παρουσιάζεται χαρακτηριστική ειδικότερα στα "λάμδα" και "ρο". Οι περισσότεροι κάτοικοι, διατηρούν τα επώνυμά τους χωρίς την κατάληξη - ακης η οποία απαντάται στο υπόλοιπο νησί και ειδικότερα στο κεντρανατολικό τμήμα του. Ασχολούνται κυρίως με την κτηνοτροφία, διατηρώντας σημαντικό αριθμό αιγοπροβάτων (άνω των 80.000) ενώ χαρακτηριστική παρουσιάζεται επίσης η βιοτεχνία και η παραδοσιακή υφαντουργία της, στην οποία απαντάται, έως και στις μέρες μας, η χρήση αργαλειού.
Ενοριακοί ναοί των Ανωγείων είναι ο Άγιος Γεώργιος, 'Άγιος Δημήτριος, η Κοίμηση της Θεοτόκου, καθώς και Άγιος Ιωάννης. Στον τελευταίο εμπεριέχονται τοιχογραφίες του 12ου αιώνα.
Χάρη στο σεβασμό και την αγάπη που αποδίδουν οι Ανωγειανοί στην πολιτιστική κληρονομιά, στα ήθη και στα έθιμά τους, τα Ανώγεια θεωρούνται το επίκεντρο του σύγχρονου Κρητικού πολιτισμού. Από την περιοχή αυτή κατάγονται οικογένειες με σημαντική προσφορά στην Κρητική και στην ευρύτερη Ελληνική παράδοση. Ο Νίκος Ξυλούρης, τα αδέλφια του, Αντώνης (Ψαραντώνης) και Γιάννης Ξυλούρης, ο Βασίλης Σκουλάς, ο Νικηφόρος Αεράκης, ο Μανώλης Πασπαράκης αποτελούν μόνο ένα δείγμα της πλούσιας πολιτιστικής σποράς των Ανωγείων στον σύγχρονο και παγκόσμιο πολιτισμό.
Η πλατεία του Αγίου Γεωργίου με τα πολύ όμορφα καφενεδάκια, το μεγάλο πλάτανο στη μέση, τα ποικιλόχρωμα λουλούδια οτις γλάστρες, το παρτέρι της εκκλησίας, την όμορφη ροδιά που φύτεψε ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος και με την προτομή του Αρχηγού της Εθνικής Αντίστασης της περιόδου 1941-1994 Ιωάννου Δραμουντάνη ή Στεφανογιάννη είναι ο πλέον κατάλληλος χώρος για ανάπαυση και χαλάρωση.
Σημείο αναφοράς για τ' Ανώγεια τους καλοκαιρινούς κυρίως μήνες λόγω των πολιτιστικών εκδηλώσεων που λαμβάνουν χώρα (μουσικές και θεατρικές βραδιές) αλλά και των νόστιμων γλυκών και εδεσμάτων που προσφέρονται από τους ιδιοκτήτες των καφενείων.
Σε μια από τις κεντρικές πλατείες του χωριού, στο Περαχώρι βρίσκεται και το σπίτι του Αρχάγγελου της Κρήτης, του Νίκου Ξυλούρη, στο οποίο θα σας καλοδεχτούν οι αδελφές του και θα σας καλέσουν να πιείτε μια ρακή στην μνήμη του.
Στην πλατεία αυτή, αλλά και ολόγυρα στο χωριό, μπορείτε να δοκιμάσετε τα τοπικά εδέσματα στις παραδοσιακές ταβέρνες, όπως το οφτό κρέας και την υπέροχη Ανωγειανή μακαρονάδα με το ντόπιο ανθότυρο.
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΕΝΝΑΡΑΚΗΣ
