Ο θεσμός της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, στην τουρκοκρατούμενη Κρήτη, εμφανίζεται μετά το 1864. Τότε συγκροτούνται οι πρώτοι Δήμοι. Οι πρώτοι Δήμαρχοι, διορίζονται από την τουρκική Διοίκηση. Αιρετός Δήμαρχος ορίζεται για πρώτη φορά με την ψήφιση του Οργανικού νόμου το 1868 και τη σύμβαση της Χαλέπας στις 9 Νοεμβρίου 1878.
Ο πρώτος δημοτικός νόμος ψηφίστηκε στη Γενική Συνέλευση των Κρητών στις 27 Μαρτίου 1879 και δημοσιεύτηκε στην επίσημη εφημερίδα «Κρήτη» στις 28/3/1879. Τα μέλη των Δημοτικών Συμβουλίων τα αποτελούσαν μέλη της τοπικής κοινωνίας που είχαν οικονομική και κοινωνική επιφάνεια, ενώ οι πρώτοι εκλογικοί κατάλογοι συντάχτηκαν από τους ιμάμηδες, τους εφημέριους και τους δημογέροντες της πόλης και ήταν χωρισμένοι κατά συνοικίες. Σύμφωνα με αυτό το νόμο δικαίωμα του εκλέγειν έχουν αυτοί που έχουν συμπληρώσει το 21ο έτος της ηλικίας τους, ενώ το δικαίωμα του εκλέγεσθαι έχουν όσοι έχουν συμπληρώσει το 25ο έτος. Οι γυναίκες, βέβαια, δεν έχουν δικαίωμα ψήφου, προνόμιο που αποκτούν το 1952. Σύμφωνα με το άρθρο 28 του νόμου, σε κάθε Δήμο εκλεγόταν ένας Δήμαρχος, ένας α΄ Δημαρχιακός Πάρεδρος, δύο β΄ Δημαρχιακοί Πάρεδροι και ένα Δημοτικό Συμβούλιο με 8 ή 10 Δημοτικούς Συμβούλους, ανάλογα με το μέγεθος του Δήμου. Το 1888 ψηφίζεται νέος εκλογικός νόμος. Οι διαφορές του με τον προηγούμενο είναι πως περιορίζει τους δημαρχιακούς παρέδρους από δύο σε έναν και τους Δημοτικούς Συμβούλους σε οχτώ. Κάθε υποψήφιος, για να θέσει υποψηφιότητα έπρεπε να καταβάλει ένα αργυρό μετζίτι. Οι Δήμοι εκείνη την περίοδο έχουν ελάχιστους πόρους και συντηρούνται από την προσωπική εργασία των Δημοτών, τη γενναιοδωρία των εκλεγμένων Δημοτικών Συμβούλων και από τις δωρεές των πλουσίων. (Από δωρεές προέρχονται οι τούρκικες κρήνες που σήμερα διασώζονται σε διάφορα σημεία του Ρεθύμνου).
Οι πρώτοι Δήμαρχοι ήταν Τουρκοκρητικοί.
Ο πρώτος Δήμαρχος Ρεθύμνου, που προήλθε από εκλογική διαδικασία το 1882, ήταν ο Τουρκοκρητικός Σαλή Δροσουλάκης, γεννήθηκε το 1842 και παρέμεινε στη Δημαρχία μέχρι τον Αύγουστο του 1885. Είναι φυσιολογικό να εκλέγεται Τουρκοκρητικός Δήμαρχος όλη αυτή την περίοδο, αφού ιδιαίτερα στην πόλη του Ρεθύμνου το μουσουλμανικό στοιχείο υπερτερούσε του χριστιανικού. (Σύμφωνα με την απογραφή του 1881 από τους 9135 κατοίκους της πόλης του Ρεθύμνου οι 2444 μόνο ήταν χριστιανοί και οι υπόλοιποι 6691 ήταν μουσουλμάνοι). Εκτός αυτού όμως, ο νόμος όριζε ότι για τη θέση του Δημάρχου υποψήφιοι μπορούσαν να είναι μόνο Μουσουλμάνοι. Χριστιανοί μπορούσαν να θέσουν υποψηφιότητα μόνο για τη θέση του Παρέδρου. Στις εκλογές του επόμενου μήνα νικητής αναδεικνύεται ο Μουσταφά Κιλιτσάκης ο οποίος θα παραμείνει Δήμαρχος μέχρι το Μάρτιο του 1889, για να τον διαδεχτεί μέχρι το Μάρτιο του 1895 πάλι ο Σαλή Δροσουλάκης. Το 1895, πιθανότατα, εκλέγεται Δήμαρχος ο Γιουσούφ Αληγια(ζι)τζιδάκης που γεννήθηκε το 1842, ο οποίος παραμένει στο δημαρχιακό θώκο μέχρι τον Οκτώβριο του 1898. Αίσθηση στο Τύπο της εποχής δημιούργησε ο αιφνίδιος θάνατος της συζύγου του, η οποία καταγόταν από το Άδελε και η οποία πέθανε σε πολύ νεαρή ηλικία. Στις 23 Οκτωβρίου του ίδιου έτους (1898) αναλαμβάνει Υπερδήμαρχος ο Ρώσος λοχαγόςΚουτσερόφσκι, (από το 1898 ρώσικες στρατιωτικές δυνάμεις κατέχουν το Ρέθυμνο), χωρίς όμως να καταργείται ο ήδη εκλεγμένος Δήμαρχος. Αυτός παραμένει στη θέση αυτή μέχρι το 1905.
Διορισμένοι οι Δήμαρχοι, αιρετοί οι Δημοτικοί Σύμβουλοι.
Το 1898, που η Κρήτη ανακηρύσσεται αυτόνομη Πολιτεία, παύει να ισχύει ο θεσμός του αιρετού Δημάρχου και επιστρέφουμε σε διορισμένο με ηγεμονικό διάταγμα Δήμαρχο. Αιρετά παραμένουν μόνο τα οχτώ μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου. Παρ'' όλα αυτά, Δήμαρχος μέχρι το 1905, συνεχίζει να είναι ο ΓιουσούφΑληγια(ζι)τζιδάκης, με χριστιανό Πάρεδρο το Δημήτριο Λεφάκη (1840-1921), ο οποίος κάποια χρονική περίοδο ήταν και Δημαρχεύων. Ο Δημήτριος Λεφάκης ήταν έμπορος τυριών και παράλληλα διερμηνέας του Ιταλικού Προξενείου. Από τη θέση του αιρετού άρχοντα της πόλης πρωτοστάτησε στην κατασκευή της προκυμαίας.
Στις 15 Σεπτεμβρίου 1905 διορίζεται Δήμαρχος ο Σεφτέρ Κλαψαράκις, ο οποίος παραμένει στη θέση αυτή μέχρι τον Απρίλιο του 1911. Το 1911 και για δυο συνεχόμενες τετραετίες, μέχρι το 1918, έχουμε Δήμαρχο τον έμπορο Χουσνί Βακογλάκι, ο οποίος είχε διατελέσει και Σύμβουλος του Γυμναστικού Συλλόγου Ρεθύμνου. Στη διάρκεια της θητείας του η Κρήτη ενώνεται με την Ελλάδα, αλά αυτός παραμένει Δήμαρχος Ρεθύμνου έστω και διορισμένος από την Κρητική Πολιτεία.
Χριστιανοί Δήμαρχοι.
Ο πρώτος χριστιανός Δήμαρχος του Ρεθύμνου και Έλληνας πολίτης, πλέον, φαίνεται να είναι ο φιλόλογος Μιχαήλ Παπαδάκης, (1847-1922), ο οποίος εμφανίζεται ως Δημαρχεύων από το 1919 μέχρι το 1920. Για ένα μικρό διάστημα, μέχρι το 1922, τον διαδέχεται στο δημαρχιακό αξίωμα ο έμπορος Παντελής Πετυχάκης (1862-1925) και κατόπιν εκλέγεται Δήμαρχος ο δικηγόρος και δάσκαλος Μενέλαος Παπαδάκης(1883-1942), που καταγόταν από τα Ακούμια. Ο Μενέλαος Παπαδάκης θα παραμείνει στη θέση του μέχρι τις 25 Οκτωβρίου του 1925. Το μεγαλύτερο έργο του ήταν η δημιουργία του Δημοτικού Κήπου στο χώρο όπου υπήρχαν τα τούρκικα μεζάρια (νεκροταφείο).
Τίτος Πετυχάκης: Ο Δήμαρχος των μεγάλων έργων.
Ο δικηγόρος Τίτος Πετυχάκης (1874-1966) διαδέχεται στη δημαρχία το Μενέλαο Παπαδάκη το 1926 και παραμένει Δήμαρχος της πόλης μέχρι το 1950, κερδίζοντας σε 5 εκλογικές μάχες. Η θητεία του διακόπτεται μόνο κατά την περίοδο της Γερμανικής κατοχής, που έχουμε δυο διορισμένους Δημάρχους, το Στυλιανό Μαρκιανό κα το Μανόλη Γοβατζιδάκη.
Στην πολυετή θητεία του ως Δήμαρχος έκανε ένα μεγάλο αριθμό έργων υποδομής που τα περισσότερα σώζονται έως τις μέρες μας. Δημιούργησε το Δημοτικό Κήπο και αναδάσωσε το κάστρο της Φορτέτζας καθώς και το λόφο του Ευβληγιά με τους γειτονικούς λόφους. Κατασκεύασε ένα ευρύ δίκτυο υπονόμων με πρώτο και καλύτερο το μεγάλο υπόνομο «Καμαράκι». Επί των ημερών του φτιάχτηκε το πρώτο σχέδιο πόλης και γκρεμίστηκαν μεγάλος αριθμός σπιτιών και μαγαζιών για να δημιουργηθεί η πλατεία στον «Πλάτανο» που φέρει το όνομά του. Κατασκεύασε δρόμους προς τα γύρω χωριά, ασφαλτόστρωσε τους δρόμους της πόλης και φρόντισε για τον ηλεκτροφωτισμό της. Συνέβαλε ουσιαστικά στην αγορά οικοπέδων και στην ανέγερση των Γυμνασίων Αρένων και Θηλέων, του 2ου και 3ου Δημοτικού Σχολείου (Καμαράκι και Σοχώρα αντίστοιχα), του Ορφανοτροφείου, του πρώτου παιδικού σταθμού για τα παιδιά των εργαζόμενων γυναικών, της Σχολής χωροφυλακής καθώς και σχολής Τεχνιτών. Αυτά και άλλα πολλά έργα έκανε αυτός ο σπουδαίος Δήμαρχος και μάλιστα χωρίς ποτέ να χρεωθεί ο Δήμος. Αντίθετα, όταν το 1950 αποσύρθηκε άφησε στο ταμείο του και πλεόνασμα.
Στυλιανός Ψυχουντάκης: Ο Δήμαρχος των πλατειών.
Την επιτυχημένη πορεία του Τίτου Πετυχάκη έρχεται να συνεχίσει ο γιατρόςΣτυλιανός Ψυχουντάκης (1898-1975) που αναλαμβάνει το Δήμο Ρεθύμνου το 1952. Έχει προηγηθεί η βραχύβια θητεία του πρωτοδίκη Κωνσταντίνου Βαρδάκητο 1951. Ο Ψυχουντάκης εκλέγεται Δήμαρχος για τρεις συνεχόμενες τετραετίες μέχρι το 1963. Και μπορεί ο προκάτοχός του Τίτος Πετυχάκης να είχε αγάπη για το πράσινο, αυτός όμως έχει αγάπη για τους ανοιχτούς χώρους. Έτσι, επί των ημερών του διαμορφώθηκε η πλατεία Τεσσάρων Μαρτύρων, η πλατεία της Νομαρχίας και η πλατεία της Μητρόπολης. Επίσης, επί δημαρχίας του έγινε το νέο σύγχρονο δίκτυο ύδρευσης της πόλης και διατέθηκαν οικόπεδα για τον ΟΤΕ και τη Σχολή Χωροφυλακής.
Ευάγγελος Δασκαλάκης: Ο αγαπητός του λαού.
Την επόμενη χρονιά, το 1964, κατόπιν πιέσεων των Ρεθεμνιωτών, κατεβαίνει και εκλέγεται Δήμαρχος ο Περβολιανός γιατρός Ευάγγελος Δασκαλάκης (1902-1973), ο οποίος έμεινε στη θέση μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου 1967, οπότε και καθαιρέθηκε από τη Χούντα. Ο Δασκαλάκης ήταν άνθρωπος αγωνιστής και έλαβε μέρος στο μικρασιατικό πόλεμο και στον πόλεμο του 40. Κατά τη γερμανοκατοχή συνελήφθη από τους Γερμανούς, φυλακίστηκε και την τελευταία στιγμή γλίτωσε το εκτελεστικό απόσπασμα. Επίσης, εκλέχτηκε τρεις φορές βουλευτής Ρεθύμνου με το κόμμα των Φιλελευθέρων και διετέλεσε και υπουργός Κρήτης. Μέχρι το 1964 ασχολήθηκε με την ιατρική, αφιλοκερδώς για τους περισσότερους ασθενείς του. Τα περισσότερα έργα στα Περιβόλια έγιναν εκείνη την περίοδο και δυστυχώς η περιοχή παραμένει στην ίδια κατάσταση από τότε...
Η Χούντα των Συνταγματαρχών διορίζει Δήμαρχο το νεαρό τότε φιλόλογο Δημήτριο Αρχοντάκη (1939-), χωρίς, όπως ο ίδιος αναφέρει σε πρόσφατη συνέντευξή του, να έχει μέχρι σήμερα καταλάβει τον τρόπο και την αιτία της επιλογής του. Ο Αρχοντάκης παραμένει στη θέση του μέχρι τις 31 Νοεμβρίου 1974, οπότε και αναλαμβάνει ως μεταβατικός Δήμαρχος της εθνικής Κυβέρνησης ο Πρωτοδίκης Γεώργιος Καπερώνης μέχρι το Μάιο του 1975 που προκηρύσσονται εκλογές.
Η περίοδος της Μεταπολίτευσης.
Στις εκλογές της 30/9/1975 διεκδικούν την ψήφο των Ρεθεμνιωτών δυο υποψήφιοι Δήμαρχοι. Ο δικηγόρος και δημοσιογράφος Μανώλης Καλαϊτζάκης και ο δάσκαλος και εκδότης των Ρεθυμνιώτικων Νέων Γιάννης Χαλκιαδάκης. Νικητής των εκλογών με 2940 ψήφους και ποσοστό 54% αναδεικνύεται ο Μανώλης Καλαϊτζάκης ο οποίοςασκεί τα καθήκοντά του μέχρι το Δεκέμβριο του 1978. Επί δημαρχίας του ευτύχησε να δει το Πανεπιστήμιο Κρήτης να ξεκινά τη λειτουργία του.
Στις επόμενες εκλογές, που διενεργούνται στις 15/10/1978, αντίπαλοι είναι ο Δημήτριος Αρχοντάκης και ο γιατρός Γιώργης Αγγελιδάκης. Τις εκλογές κερδίζει οΔημήτριος Αρχοντάκης παίρνοντας 3225 ψήφους και ποσοστό 51,9%. Η θητεία του διαρκεί μέχρι το τέλος του 1982.
Στις εκλογές της 17/10/1982, έχουμε πλήρη κομματικοποίηση που μέχρι τότε ήταν σχεδόν απούσα. Ο χημικός μηχανικός Χρήστος Σκουλούδης στηρίζεται επίσημα από ΠΑΣΟΚ, ΚΚΕ και ΚΚΕ Εσωτερικού, ενώ ο επιχειρηματίας Γιάννης Ζαχαριουδάκης δηλώνει μεν ανεξάρτητος, αλλά στηρίζεται από το κόμμα των Φιλελευθέρων και τη Ν.Δ. Ο μέχρι πρότινος Δήμαρχος Δημήτρης Αρχοντάκης φεύγει στη Γερμανία για σπουδές και δεν ασχολείται με τις εκλογές. Νικητής των εκλογών, πανηγυρικά, αναδεικνύεται ο Χρήστος Σκουλούδης συγκεντρώνοντας 4479 ψήφους και ποσοστό 60,45%.
Επόμενη εκλογική αναμέτρηση είναι στις 12/10/1986. Αυτή τη φορά οι υποψηφιότητες είναι τρεις: Χρήστος Σκουλούδης με τη στήριξη του ΠΑΣΟΚ, Δημήτρης Αρχοντάκης, που έχει επιστρέψει από τη Γερμανία, με τη στήριξη της Ν.Δ., και ο Πολιτικός Μηχανικός και Μουσικός Μπάμπης Πραματευτάκης ως αναξάρτητος αλλά με τη στήριξη των Αριστερών Δυνάμεων. Η πρώτη Κυριακή δεν δίνει νικητή με 50%, αφού ο Αρχοντάκης συγκεντρώνει το 46,65%, ο Σκουλούδης το 39,98% και ο Πραματευτάκης το 13,37%. Έτσι, πάμε σε δεύτερο γύρο που νικητής αναδεικνύεται ο Χρήστος Σκουλούδης με ποσοστό 50,97%. Χαρακτηριστικό αυτών των εκλογών είναι τα πρώτα γκάλοπ από πλευράς των συνδυασμών (χωρίς βέβαια επιστημονική τεκμηρίωση) για να δημιουργήσουν κλίμα νίκης και για πρώτη φορά προεκλογικά άρθρα στον Τύπο από υποψήφιους Δημοτικός Συμβούλους (για ευνόητους βέβαια λόγους).
Οι Ρεθεμνιώτες προσφεύγουν ξανά στις κάλπες στις 14/10/1990. Αυτή τη φορά διεκδικητές, με γνωστές πλέον τις κομματικές στηρίξεις, οι Δημήτρης Αρχοντάκης και Κώστας Λαμπρινός. Σε αυτή την εκλογική αναμέτρηση έχουμε για πρώτη φορά διαφημιστικές καταχωρήσεις των υποψηφίων Δημοτικών Συμβούλων στις τοπικές εφημερίδες. Νικητής ανακηρύσσεται ο Δημήτρης Αρχοντάκης με ποσοστό 50,94%
Δεύτερη συνεχόμενη νίκη του Δημήτρη Αρχοντάκη έχουμε και στις επόμενες εκλογές της 16/10/1994, με ποσοστό 50,32%, πάλι με αντίπαλο τον Κώστα Λαμπρινό.
Στις εκλογές της 11/10/1998 εφαρμόζεται για πρώτη φορά ο νόμος 2539/1997, ο γνωστός μας Καποδίστριας που αφορά στη συνένωση Δήμων και Κοινοτήτων. Έτσι στην πόλη του Ρεθύμνου προσαρτώνται 11 ακόμα Δημοτικά Διαμερίσματα, αυξάνοντας το εκλογικό Σώμα του Δήμου. Υποψήφιοι και σε αυτές τις εκλογές είναι ο Δημήτρης Αρχοντάκης με αντίπαλο τον καθηγητή Αγγλικών Γιάννη Παραγιουδάκη. Και σε αυτές τις εκλογές έχουμε καθαρή νίκη του συνδυασμού Αρχοντάκη με ποσοστό 55,76%.
Οι επόμενες εκλογές ορίζονται για τις 13/10/2002. Οι κύριοι υποψήφιοι είναι τρεις: Δημήτρης Αρχοντάκης, Μανώλης Λίτινας και Δημήτρης Βαονάκης. Αυτή τη φορά δεν έχουμε νικητή από την πρώτη Κυριακή, μιας και κανείς δεν συγκέντρωσε το 50% των ψήφων. Συγκεκριμένα ο συνδυασμός Αρχοντάκη πήρε το 48,65%, ο συνδυασμός Λίτινα το 32,61% και ο συνδυασμός Βαονάκη το 12,14%. Σε δεύτερο γύρο πήγαν οι Λίτινας-Αρχοντάκης με νικητή το δεύτερο με ποσοστό 57,17%. Έτσι ο ρεθεμνιώτικος λαός του έδωσε για τέταρτη συνεχόμενη τετραετία την εντολή να διοικήσει την πόλη, και τον έχρισε παράλληλα ως το μακροβιότερο Δήμαρχο του Ρεθύμνου με 27 συνολικά έτη δημαρχιακής θητείας.
Οι τελευταίες εκλογές, και οι πιο δραματικές όσον αφορά στην επιλογή του επικεφαλής του συνδυασμού που θα είχε τη στήριξη της Ν.Δ. έγιναν στις 15/10/2006. Υποψήφιοι δήμαρχοι, ο δικηγόρος Γιώργης Μαρινάκης και ο πολιτικός μηχανικός Νίκος Νίνος. Νικητής τελικά αναδείχθηκε ο Γιώργης Μαρινάκης με ποσοστό 60,57% το μεγαλύτερο ποσοστό που έχει πάρει Δήμαρχος στις εκλογές της μεταπολιτευτικής περιόδου στο Ρέθυμνο.
Αυτή είναι με συντομία η ιστορία των Δημάρχων και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης του Δήμου Ρεθύμνου. Μια ιστορία μακρόχρονη με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον και έντονες παρασκηνιακές διαβουλεύσεις και διεργασίες. Βέβαια, όπως προείπαμε, η ιστορία των Δημάρχων της πόλης, τα πρώτα χρόνια, τουλάχιστον, του θεσμού είναι σκοτεινή και αδιερεύνητη. Ας ελπίσουμε σύντομα να έχουμε περισσότερα στοιχεία για ένα θέμα τόσο σημαντικό που είναι άρρηκτα δεμένο με την ιστορία της πόλης μας.
Ν . Ι. Δερεδάκης
Για το παρόν πόνημα ευχαριστώ θερμά τον κ. Μάνο Αστρινό ιστοριοδίφη και δημοτικό υπάλληλο. Επίσης σημαντική ήταν η βοήθεια του ιστορικού ερευνητή κ.Γιώργο Π. Εκκεκάκη, του Διευθυντή της Δ.Κ.Β.Ρ. κ. Γιάννη Παπιομύτογλου, του εκλεκτού φίλου δικηγόρου και ιστορικού ερευνητή Χάρη Παπαδάκη, καθώς του δημοσιογράφου κ. Σπύρου Λούπη λόγω της πολύτιμης δημοσίευσης του στα Ρεθεμνιώτικα Νέα της 18/7/2006
