Ο Ηρακλης Παπαδάκης* μιλά για το βιβλίο του Παναγιώτη Ζαφείρη
«Ρώτα το παραμύθι», Εκδόσεις Ραδάμανθυς
Στην αρχαία Ελλάδα οι παραμυθάδες ονομάζονταν “λογοποιοί” ή “μυθοποιοί”. Αν και ετυμολογικά προέρχεται από το ρήμα παραμυθέομαι –ουμαι που σημαίνει παρηγορώ, ωστόσο στα νεότερα αποσκοπεί περισσότερο στην τέρψη, την ψυχαγωγία του ακροατή-αναγνώστη.
Τα λαϊκά παραμύθια χαρακτηρίζονται σαν «φάρμακο» για το ανοσοποιητικό
Σύμφωνα με τους παραμυθάδες, τα λαϊκά παραμύθια, δηλαδή αυτά που διαδόθηκαν από στόμα σε στόμα μέχρι τις μέρες μας, αναφέρονται σε αρχέγονα πάθη, ακόμη και σκληρές καταστάσεις, άλλα με προσεχτικό τρόπο, επειδή ο λόγος τους είναι συμβολικός. Τα έντεχνα παραμύθια από την άλλη, έχουν γραφτεί μέσα σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο και συνήθως έχουν μία παιδαγωγική – διδακτική προσέγγιση, γύρω από το τι είναι σωστό ή λάθος, όπως το ορίζουν διάφοροι πολιτισμοί σε συγκεκριμένες περιόδους τους.
Η «αναβίωση» του λαϊκού παραμυθιού μέσα από τους σύγχρονους παραμυθάδες, που συνεχίζουν το σπουδαίο έργο της γιαγιάς προς τα εγγόνια, αποτελεί ανάγκη της κοινωνίας, όχι μόνο γιατί το παραμύθι δρα παρηγορητικά στις ανησυχίες της ανθρώπινης ύπαρξης και στα προβλήματα, αλλά και επειδή προσφέρει όλα όσα ο σύγχρονος τρόπος ζωής στερεί, την ψυχική ανάταση, τη ζεστασιά, τη συντροφικότητα, την ανάπτυξη σχέσεων και τη διαμόρφωση καλών ακροατών.
Όλοι διαβάζουμε παραμύθια, για αυτό και όλοι ξέρουμε πως, χωρίς ήρωες δεν υπάρχει ιστορία. Αυτό συμβαίνει διότι μέσα από αυτούς βγαίνει το τελικό συμπέρασμα. Σε άλλα παραμύθια αυτό είναι απλά ένα ωραίο τέλος, σε άλλα όμως, είναι ένα ηθικό δίδαγμα. Όπως και να’χει το αίσιο τέλος εκφράζει την ανάγκη του ανθρώπου για ευτυχία. Πάντως για να φτάσουμε στο τελικό αποτέλεσμα πρέπει να προηγηθεί μια πλοκή η οποία δημιουργείται μέσω των ηρώων.
Οι μορφές των ηρώων διαφέρουν από είδος σε είδος ακόμα και από ιστορία σε ιστορία. Ένα παράδειγμα είναι ότι στα παραμύθια του Αισώπου οι ήρωες είναι ζώα ενώ σε παραμύθια από άλλους συγγραφείς είναι άνθρωποι, που συχνά τα ονόματά τους παραπέμπουν σε εμφάνιση ή ντύσιμο. Πχ. Χιονάτη, Κοντορεβιθούλης, Σταχτοπούτα, Κοκκινοσκουφίτσα, κ.α. Επίσης δεν είναι λίγες οι φορές που πολλά στοιχεία της φύσης προσωποποιούνται και έχουν και αυτά ένα ρόλο στο παραμύθι.
Οι σύγχρονοι παραμυθάδες υποστηρίζουν ότι στους ενήλικες προσφέρει την σπάνια σύνδεση με το «τώρα» και στα παιδιά, λειτουργεί, εκτός των άλλων, «λυτρωτικά» από ασυνείδητους φόβους και ενοχές που προκύπτουν στα στάδια της ωρίμανσής τους.
– το να είσαι χαρούμενος εξαρτάται από σένα, και η χαρά μπορεί πάντα να νικάει τη θλίψη».
– ότι το διάβασμα είναι πιο καλό απ’ τον πόλεμο
– το πιο σημαντικό είναι να προσπαθείς και να κάνεις αυτό που σου αρέσει».
-Η μαγεία είναι μέσα σου… να πιστεύεις ότι μπορείς να κάνεις τα όνειρά σου πραγματικότητα και να είσαι δυνατός,
Γιατί αγαπάμε τα παραμύθια ακόμη και ως ενήλικες; Ένας λόγος είναι ότι βαθιά μέσα μας γνωρίζουμε ότι τα παραμύθια έχουν μεγάλη συνάφεια με την πραγματική ζωή. Συχνά μέσα σε παραμύθια αισθανόμαστε ότι υπάρχει σύγκρουση και δυσκολία που πρέπει να ξεπεραστεί. Έτσι συμβαίνει και στη ζωή: είναι γεμάτη από ένταση που ζητάει επίλυση. Υπάρχει σύγκρουση, πόνος, ταλαιπωρία, αδικία. Επίσης η ζωή είναι γεμάτη εκπλήξεις. Είναι δύσκολη και προτού γίνει καλύτερη, συχνά γίνεται πολύ πιο δύσκολη. Έτσι και στα παραμύθια, η πλοκή περιλαμβάνει αγώνα, ήττα, αποτυχία. Αφορά στην εκμάθηση της επιμονής μέσω της δοκιμασίας.
Το τελευταίο μέρος του παραμυθιού αφορά στην επίλυση, αποκατάσταση και συμφιλίωση — στην ανανέωση όλων των πραγμάτων. Ο ήρωας επιστρέφει στο σπίτι του, με μια ανανεωμένη εκτίμηση για αυτό που κάποτε θεωρούσε δεδομένο. Βλέπει τους αγαπημένους του και πάλι και γιορτάζουν τη ζωή μαζί.
Κάποιες φορές τα παραμύθια μας βοηθούν να δούμε τον εαυτό μας με θετικό τρόπο και κάποιες άλλες μας επιτρέπουν να δούμε μια όχι και τόσο επιθυμητή πλευρά μας. Κάθε χαρακτήρας μας δίνει την ευκαιρία να εξετάσουμε τον εαυτό μας. Πόσο μακριά θα πηγαίναμε το μίσος μας; Τι θα κάναμε για να πάρουμε αυτό που θέλουμε; Πόσους ανθρώπους παραβλέπουμε και θεωρούμε δεδομένους, χωρίς να τους δίνουμε μια ευκαιρία;
Όπως και τα καλά μυθιστορήματα, ένα καλό παραμύθι μπορεί να παρέχει μια ηθική πυξίδα. Ενώ τα παραμύθια μας διασκεδάζουν, μας διδάσκουν επίσης για την αγάπη, την τιμή, τη θυσία, την ελπίδα, το θάρρος, τη σκληρή δουλειά, τη δικαιοσύνη. Μερικές φορές, αποσπασμένα καθώς είναι από την καθημερινότητά μας, ελευθερώνουν το μυαλό μας ώστε να δούμε τα άυλα με ιδιαίτερη σαφήνεια.
Και δεν πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός ότι τα σημαντικότερα πράγματα για τα οποία αξίζει να ζούμε τη ζωή μας δεν είναι υλικά! Είναι άυλα! Αυτά που έχουν την ζωτικότερη σημασία για την υγεία και τη ζωή μας γενικότερα, δεν τα βλέπουμε, δεν τα αγγίζουμε, δεν τα γευόμαστε, δεν τα ακούμε…. Τα νιώθουμε!!!
Ίσως η ευτυχής κατάληξη είναι ακριβώς αυτό που οι άνθρωποι έχουν ανάγκη να πιστέψουν. Χρειάζονται τη δημιουργικότητα, τη φαντασία και την αγάπη για να γίνουν οι καλλιτέχνες, εφευρέτες και ανθρωπιστές του αύριο. Χρειάζονται ελπίδα για να έχουν ένα αύριο. Όλα αυτά, είναι άυλα!!! Και ενώ τα παραμύθια δεν είναι αποκλειστικά υπεύθυνα για αυτό, οπωσδήποτε είναι μια έμπνευση.
«Ο φόβος δεν είναι τόσο δύσκολο να κατανοηθεί. Έτσι κι αλλιώς, δεν φοβόμασταν όλοι ως παιδιά; Τίποτα δεν έχει αλλάξει από τότε που η κοκκινοσκουφίτσα αντιμετώπισε τον μεγάλο κακό λύκο. Αυτό που μας φοβίζει σήμερα είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα που μας τρόμαζε χθες. Πρόκειται απλά για έναν διαφορετικό λύκο». (Άλφρεντ Χίτσκοκ)
Τα παραμύθια μας δίνουν την ευκαιρία να ξεφύγουμε, να ανανεώσουμε την πίστη μας και να κατακτήσουμε αυτό για το οποίο αγωνιζόμαστε, αφού υποδεικνύουν όλα όσα είναι δυνατό να γίνουν. Ο αδύναμος μπορεί να γίνει δυνατός. Το κακό μπορεί να μετατραπεί σε καλό. Το άσχημο μπορεί να γίνει όμορφο. Η Σταχτοπούτα μπορεί να γίνει μια πριγκίπισσα, ο βάτραχος πρίγκιπας.
Ίσως τα παραμύθια είναι δύσκολο να τα πιστέψει όποιος δυσκολεύεται να αναστείλει τη δυσπιστία του αρκετά, ώστε να νιώσει ότι υπάρχουν και ευτυχείς καταλήξεις. Για πολλούς, η κάθε μέρα είναι μια διαρκής υπενθύμιση ότι το καλό δεν θριαμβεύει πάντα πάνω στο κακό. Ότι ο φτωχός αλλά τίμιος, δεν γίνεται πάντα πλούσιος και ότι σίγουρα δεν υπάρχουν κολοκύθες που να μετατρέπονται σε άμαξες.
Καθημερινά όμως, ερχόμαστε σε επαφή με δράκους, πρίγκιπες και πριγκίπισσες, καλές και κακές μάγισσες, ιππότες, βασίλισσες και βασιλιάδες! Μέσα μας και έξω μας!!! Οι σκοτεινές και οι φωτεινές πλευρές μας εναλλάσσονται στις σχέσεις μας με τον εαυτό μας και τους άλλους. Καλούμαστε να τις αναγνωρίσουμε, να τις αποδεχτούμε, να συνεργαστούμε και να συμπορευτούμε μαζί τους στην εκπλήρωση του σκοπού της ζωής μας.
Κάποιος πολύ εύστοχα έγραψε: «Οι μύθοι και τα παραμύθια απαντούν στα αιώνια ερωτήματα: “Πώς μοιάζει πραγματικά ο κόσμος; Πώς θα ζήσω εκεί; Τι να κάνω για να είμαι ο εαυτός μου”; Οι μύθοι δίνουν συγκεκριμένες απαντήσεις, ενώ τα παραμύθια κάνουν απλώς υποθέσεις· τα μηνύματά τους υπαινίσσονται λύσεις, αλλά αυτές οι λύσεις δεν διατυπώνονται ποτέ ξεκάθαρα».
Ίσως αυτό που χρειαζόμαστε πραγματικά είναι μια ευκαιρία για να ονειρευτούμε. Μια ευκαιρία να τολμήσουμε να πιστέψουμε ότι υπάρχει κάπου εκεί έξω το δικό μας αίσιο τέλος που περιμένει να συμβεί. Μια ευκαιρία να δούμε ότι ακόμα έχουμε το καλό μέσα μας και ότι μπορούν ακόμα να μας συμβούν καλά πράγματα. Μια ευκαιρία για να δούμε τον εαυτό μας σαν τον ήρωα στο παραμύθι και να συνειδητοποιήσουμε ότι είμαστε ο ήρωας της δικής μας ιστορίας ζωής.
Τα παραμύθια είναι σημαντικά γιατί μας δίνουν αυτές τις ευκαιρίες και μας υπενθυμίζουν να ονειρευόμαστε. Επειδή ο καθένας μας αξίζει να ζήσει το δικό του: «Και ζήσαν αυτοί καλά και μεις καλύτερα…»
*O Ηρακλής Παπαδάκης είναι Συντονιστής Συστημικής Αναπαράστασης
