Η Θεία Λειτουργία αποτελεί το κορυφαίο λατρευτικό γεγονός χριστιανικών Εκκλησιών και μάλιστα των περισσοτέρων ανατολικών ομολογιών, το οποίο κορυφώνεται με την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας. Ουσιαστικά αποτελεί το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, με τη διαμόρφωση που όρισε η Εκκλησία. Η Θεία Λειτουργία για τις ομολογίες που την τελούν, δεν αποτελεί απλώς μια κοινή προσευχή, αλλά μια Θεόδοτη απόδοση τιμών, ευχαριστιών και παρακλήσεων, με τη συμμετοχή των πιστών και των λειτουργικών πνευμάτων.
Η Λειτουργική διαίρεση που σήμερα επικρατεί σε όλους τους τύπους Θείας Λειτουργίας ήταν μια διαμόρφωση η οποία προέκυψε κατά τη διάρκεια των πρώτων αιώνων της Εκκλησίας. Ο κύριος στόχος ήταν η κατάλληλη προετοιμασία των «νεοφώτιστων - κατηχουμένων» πιστών για το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Έτσι η Λειτουργική διαμόρφωση διαχωρίζεται σε 3 μέρη:
Προσκομιδή ή Πρόθεση
Λειτουργία των Κατηχουμένων
Λειτουργία των Πιστών
Προσκομιδή ή πρόθεση
Η προσκομιδή ή πρόθεση, αποτελεί το πρώτο κομμάτι της Θείας Λειτουργίας, την προετοιμασία και εισαγωγή και συμβολίζει τα χρόνια του Χριστού-Λόγου πριν την ενσάρκωσή του. Αυτή η ονομασία έχει δοθεί λόγω του μέρους (κόγχη του Αγίου Βήματος προς τα αριστερά της Αγίας Τράπεζας) επάνω στον οποίο προετοιμάζονται τα προσκομιζόμενα δώρα για το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Στην προσκομιδή λαμβάνουν χώρα:
- Η είσοδος του Λειτουργού και η ένδυση των αμφίων του με τελετουργικό τρόπο
- Λειτουργική προετοιμασία. Ο Λειτουργός με το διάκονο ετοιμάζουν τον Άρτο και τον Οίνο της Θείας Ευχαριστίας
- Καιρός — Προκαταρκτικός διάλογος μεταξύ Λειτουργού και διακόνου
Λειτουργία των Κατηχουμένων
Αποτελεί το δημόσιο μέρος της Θείας λειτουργίας και συμβολίζει τη την ζωή του Κυρίου μεταξύ της ενσαρκώσεως και των παθών, όπως φαίνεται στους ψαλλόμενους ύμνους, τις ευχές και τις περικοπές της Αγίας Γραφής. Αποτελούνται από τα Άγια, μέσω των οποίων θα ανέβουν κατά την Λειτουργία των πιστών, στα Άγια των Αγίων, δηλαδή από την παρούσα ζωή, στην αιώνιο. Η ονομασία της Λειτουργίας των κατηχουμένων σήμερα ουσιαστικά εκλείπει, καθώς οι θύρες μετά την προσφώνηση του ιερέως δεν κλείνουν και επαφίεται στην θέληση του κατηχούμενου μέλους η παραμονή, αν και κάτι τέτοιο δεν επιτρέπεται.
Αρχή της Λειτουργίας είναι η εκφώνηση «Ευλογημένη η Βασιλεία του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος» και πέρας αυτής οι ευχές υπέρ των κατηχουμένων. Επίσης περιέχει τη μικρή είσοδο, τα αντίφωνα και τα ειρηνικά. Ενώ προς την περαίωσή της τα αναγνώσματα Αποστόλου και Ευαγγελίου, το κήρυγμα και την εκτενή δέηση.
- Η έναρξη (Ευλογημένη η Βασιλεία...)
- Μικρά Συναπτή
- Τριπλό Αίτημα Ειρήνης (Ειρηνικά)
- Η μεγάλη συναπτή (προσευχή) του ιερέως με απαντήσεις του χορού «Κύριε Ελέησον»
- Οι τρεις στάσεις των αντιφώνων
- Α’ στάση - Ψαλμός 102,
- Β’ στάση - Ψαλμός 145,
- Γ’ στάση - Μακαρισμοί (Kατά Ματθαίον, 5,1-12)
- Η Μικρή Είσοδος (Είσοδος του Ευαγγελίου, συμβολίζει την πορεία του εκουσίου πάθους)
- Τα απολυτίκια και το κοντάκιο
- Ο τρισάγιος ύμνος
- Το προκείμενο και το αποστολικό ανάγνωσμα,
- Τα Αλληλουάρια
- Το ευαγγελικό ανάγνωσμα
Λειτουργία των Πιστών
Η Λειτουργία των πιστών παριστάνει το Μυστικό Δείπνο, τα πάθη του Κυρίου και την εκ νεκρών ένδοξή του ανάσταση και την ανάληψή του στους ουρανούς. Αυτό το μέρος είναι το πιο σπουδαίο διότι περιλαμβάνει και τη Θεία Ευχαριστία, δηλαδή το Μέγα μυστήριο της εκκλησίας.
Η Λειτουργία των πιστών ξεκινά με τους χερουβικούς ύμνους ή χερουβικά και ολοκληρώνεται με την απόλυση. Η τέλεση κατά σειρά περιέχει:
- Ο χερουβικός ύμνος, με τη μεγάλη είσοδο προς το τέλος του για τη μεταφορά των τιμίων δώρων από την πρόθεση στην Αγία Τράπεζα
- Η Μεγάλη Είσοδος
- Οι αιτήσεις (Υπέρ υγείας, βοηθείας, ειρήνης, ειρηνικού τέλους της ζωής, κατά των πολέμων, των ασθενειών, λιμών)
- Ο ασπασμός («Αγαπήσωμεν Αλλήλους...»)
- Το Σύμβολο της Πίστεως (Πιστεύω εις έναν θεόν...)
- Η αναφορά ( «Άγιος, Άγιος, Άγιος Κύριος Σαβαώθ» και το «Σε υμνούμεν…»)
- Η επίκληση («Λάβετε Φάγετε...», «Πίετε Εξ Αυτού Πάντες...»)
- Το μεγαλυνάριο της Υπεραγίας Θεοτόκου («Άξιόν εστί…»)
- Τα Σα Εκ Των Σων (Προσφορά των πιστών στην Αγία Τριάδα της υπάρξεως, της διάνοιας και των αγαθών)
- Η Κυριακή Προσευχή («Πάτερ ημών...»)
- Τα Άγια («Πρόσχωμεν τα Άγια Τοις Αγίοις...»)
- Το κοινωνικό («Αινείτε τον Κύριον», στίχος του ψαλμού 148).
- Δίπτυχα (Ευχές υπέρ υγείας και αναπαύσεως των πιστών και των κεκοιμημένων αντίστοιχα)
- Πρόσκληση προς τέλεσην της Θείας Ευχαριστίας (Μετά Φόβου...)
- Θεία Ευχαριστία
- Απόλυση Θείας Ευχαριστίας (Σώσον ο Θεός...)
- Οπισθάμβωνος Ευχή
- Οι ύμνοι της απολύσεως. («Είδομεν το φως» και ο ύμνος της απολύσεως «Δι'ευχών... »)
Επίσης περιλαμβάνεται και κήρυγμα είτε μετά το Ευαγγέλιο, είτε πριν την Θεία Ευχαριστία.
