Του Παναγιώτη Κωνσταντίνου
“Βιτσέντζος είν' ο Ποιητής, κι' εις τη γενιά Kορνάρος,
που να βρεθεί ακριμάτιστος, όντε τον πάρη ο Xάρος.
Στη Στείαν εγεννήθηκε, στη Στείαν ενεθράφη,
εκεί' καμε κι' εκόπιασε ετούτα που σας γράφει.
Στο Kάστρον επαντρεύθηκε, σαν αρμηνεύγ' η Φύση,
το τέλος του έχει να γενή, όπου ο Θεός ορίσει”
Με αυτούς τους στίχους κλείνει το έπος του “Ερωτόκριτου” ο Βιτσέντζος Κορνάρος, θέλοντας να δώσει το στίγμα και την ταυτότητά του, γνωστοποιώντας μας πως ο ίδιος είναι ο δημιουργός του εμβληματικού έργου της νεοελληνικής λογοτεχνίας και εκ των σπουδαιότερων της Αναγέννησης σε πανευρωπαϊκή κλίμακα.
Μια τραγουδαφήγηση του “Ερωτόκριτου”, σε συνδυασμό με χορό και ακροβατικά, που απέχει πολύ από τις τρίλεπτες τραγουδιστικές αναφορές ή τις φολκλόρ και μοντέρνες παραστάσεις, Μια συναρπαστική αναπαράσταση με τη σφραγίδα δύο καλλιτεχνών, του Δημήτρη Αποστολάκη και του Ψαραντώνη, οι οποίοι αποτελούν τους εκπροσώπους των δύο τελευταίων γενιών, που μεγαλώνοντας στο χωριό τους, κληρονόμησαν και αποστήθισαν από την προφορική παράδοση μεγάλα κομμάτια του “Ερωτόκριτου”.
Ο Βιτσέντζος Κορνάρος, με επιρροές από το μεσαιωνικό γαλλικό μυθιστόρημα “Paris Et Vienn” και τους Ιταλούς αναγεννησιακούς, δημιούργησε ένα εμβλητικό ελληνικόποιητικό έργο, αριστούργημα της Κρητικής Αναγέννησης, με χρήση μιας θαυμάσιας και μελωδικής γλώσσας, που επηρέασε σημαντικά τον προφορικό λόγο και τη μουσική παράδοση της Κρήτης, αλλά και τους μεγάλους μεταγενέστερους ποιητές της νεοελληνικής λογοτεχνίας.
Ο Κορνάρος, έχοντας ως κεντρικό θέμα την ιστορία της “απαγορευμένης” αγάπης του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας, με αναχρονισμούς, δημιουργεί έναν ιδανικό ποιητικό κόσμο, υπερχρονικό, προτάσσοντας τις αξίες της ανυπακοής και της απελευθέρωσης. Η Αρχαία Ελλάδα συναντά το Βυζάντιο, το Μεσαίωνα και τον ιπποτισμό. Όπως έχει γράψει ο κορυφαίος αρχαιολόγος και φιλόλογος Στυλιανός Αλεξίου, πρόκειται για “μια σύνδεση μαγείας του παραμυθιού και γνώση της ζωής, μια γοητευτική σύνθεση ιδεών, συναισθημάτων, εικόνων και ενός ακριβολόγου και σφριγηλού ύφους και στίχου”. Ένα έργο που συγκίνησε γενιές ανθρώπων, τους δάνεισε εικόνες και σύμβολα για τον έρωτα, τον ηρωισμό, τη φιλία, τη γενναιότητα, την αξιοπρέπεια, τον πόνο και υιοθετήθηκε απόλυτα ως σύμβολο-αντιπρόσωπος του πολιτισμού τους.
Ο Δημήτρης Αποστολάκης, ο τραγουδιστής και λυράρης των Χαΐνηδων, μίλησε στο in2life.gr για τον “Ερωτόκριτο” και την παράστασή που ανέβηκε το Σεπτέμβριο του 2016 στο θέατρο Βράχων.
Πώς καταλήξατε σε αυτή τη διαφορετική αναπαράσταση του Ερωτόκριτου;
Τα γεγονότα δεν τα διαλέγουμε. Στην ουσία αν το γεγονός είναι ένα ανθοδοχείο εμείς καλούμαστε να γίνουμε τα τοιχώματά του. Το ανθοδοχείο, ως ανθοδοχείο, δεν έχει καμία σημασία. Αυτό που έχει σημασία είναι το κενό του ανθοδοχείου γιατί έχει πολλαπλότητα στο τι λουλούδια θα μπούνε μέσα. Μια πολλαπλότητα ανθοδεσμών. Οπότε κληθήκαμε κατά κάποιο τρόπο από την ανάγκη του γεγονότος. Ένα γεγονός είναι αληθινό όταν απορρέει από πραγματική ανάγκη. Και αυτή η ανάγκη προκύπτει μέσα από διαλεκτικές σχέσεις. Η διαλεκτική σχέση μεταξύ των Χαΐνηδων, του μεγάλου Ψαραντώνη και της ομάδας “Κι όμΩς Κινείται” γέννησε αυτή τη μορφή του Ερωτόκριτου.
Φυσικά όταν κάνουμε το γεγονός δεν ξέρουμε γιατί το κάνουμε. Είμαστε σαν τα έντομα που πηγαίνουν προς το φως. Αργότερα μια ερμηνεία που έδωσα ήταν πως αυτή τη στιγμή ο κόσμος δεν πάσχει από γρήγορους ρυθμούς, όπως εύκολα μπορεί να διαπιστώσει κανείς. Πάσχει από αρρυθμία και αυτό αντικατοπτρίζεται και είναι σε αμοιβαία σχέση με την αρρυθμία ενός άκαμπτου πλαστικού λόγου. Σχεδόν τηλεοπτικού. Οπότε θέλαμε να καταδυθούμε στις απαρχές της ελληνικής γλώσσας, στο εκστατικό μοντέλο της επανάληψης του Ερωτοκρίτου που είναι η πλουσιότερη και σωστότερη δημοτική που έχει γραφτεί ποτέ. Και κυρίως είναι εύρυθμη και αυτή η ευρυθμία μπορεί να λειτουργήσει μέσα από την επική ποίηση ως φωτεινός φάρος για την ευρυθμία της ζωής.
Ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά, τα βασικά στοιχεία του Ερωτόκριτου, που τον κάνουν τόσο ξεχωριστό;
Ο Ερωτόκριτος έπαιξε το ρόλο των ομηρικών επών. Δηλαδή η τιμή, η ανδρεία και το κάλος, που ήταν τα προτάγματα των ομηρικών επών, μετασχηματίστηκαν σε φρόνηση, ομορφιά και γενναιότητα. Όπως ακριβώς τα ομηρικά έπη έδωσαν λόγο στην αρχαία Ελλάδα, μετά την παρέλευση των σκοτεινών αιώνων, το ίδιο πράγμα έκανε και ο Ερωτόκριτος δίνοντας γλώσσα στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Για να αποκτήσει ένας λαός γλώσσα πρέπει να πραγματωθεί όχι μόνο ποιητικά αλλά και επικά. Το έπος όπως λέει και Μπόρχες είναι η ανώτερη μορφή ποίησης και η ποίηση η ανώτερη μορφή λογοτεχνικού λόγου. Γιατί τώρα το έπος είναι η ανώτερη μορφή ποίησης; Γιατί μόνο σε αυτήν δικαιολογείται το αίσιο τέλος.
Έχουμε λοιπόν έναν Ερωτόκριτο πολυβασανισμένο στα χείλη σουξεδοσυλλεκτών τραγουδιστών που βγάζουν μια γλυκερή αυταρέσκεια. Σε προγονόπληκτους που φοράνε βράκες και φουστανέλες και προσπαθούν να μιλήσουν κρητικά και σε πειραγμένες μοντέρνες εκφράσεις που φυσικά δεν έχουν το βάθος της ρίζας άρα ούτε το ύψος των κλαδιών.
Εγώ και ο Ψαραντώνης είχαμε την τύχη να μάθουμε τον Ερωτόκριτο μέσα από τον προφορικό λόγο. Είδαμε πως λειτουργούν τα ομηρικά έπη στην πράξη. Είδαμε να τραγουδάει ο καθένας στο χωριό μας το απόσπασμα που του αρέσει και που του αρμόζει. Είδαμε ανθρώπους να τραγουδούν Ερωτόκριτο στην παρέα, στη δουλειά, στο λιομάζωμα, σε όλες τις αγροτικές και κτηνοτροφικές εργασίες. Είδαμε ανθρώπους να τραγουδάνε Ερωτόκριτο στη μοναξιά τους στον καημό τους. Τον είδαμε δηλαδή να λειτουργεί στην πράξη. Τον είδαμε να λειτουργεί σαν συμβουλή, σαν παροιμία. Οπότε είδαμε πως θεμελιώνει το αξιακό σύστημα στην πράξη.
Αυτό που διαφοροποιεί τον Ερωτόκριτο είναι η αυτοσυνέπεια του έπους. Η πληρότητα και ο πλούτος της ελληνικής γλώσσας. Επίσης η οικονομία. Τα μεγάλα έπη είναι χοάνες, είναι χωνευτήρια, στρόβιλοι, που ρουφάνε τις περιρρέουσες ιστορίες και τους μύθους. Αυτό κάνει μαεστρικά και ο Ερωτόκριτος. Συμπεριλαμβάνει όλη τη λαϊκή σοφία με αποτέλεσμα να εγκολπωθεί και από τους απλούς ανθρώπους.
Υπάρχει βέβαια και ένα σημαντικό χαρακτηριστικό γενικά της κρητικής κουλτούρας που είναι η αντεξουσία. Η προσπάθεια του ανθρώπου να ορίσει αυτός τη μοίρα του. Να δώσει τέλος στην ετερονομία. Στο ότι ο νόμος προέρχεται από κάπου αλλού, από τον βασιλιά, από τον Θεό από τον οποιοδήποτε. Βασικός άξονας του Ερωτόκριτου είναι η σύγκρουση με την εξουσία. Όμως αν εγώ βρίσκομαι σε μια αμοιβαία σχέση αντίθεσης με την εξουσία στην ουσία χορεύω ένα βαλς μαζί της. Θρέφω τη δύναμη της. Πιστεύω πως η σύγχρονη αντεξουσία είναι να αδιαφορώ για τα καλούδια που φέρνει στο καλάθι της η εξουσία.
Ποια είναι τα στοιχεία του δικού σας "Ερωτόκριτου";
Στον Ερωτόκριτο που παρουσιάζουμε υπάρχει το τραγούδι, η αφήγηση και η τραγουδαφήγηση. Υπάρχει η μουσική που κυμαίνεται από μίνιμαλ μοτίβα της Κρήτης, της Μικράς Ασίας, της Ηπείρου, της Ανατολικής Μεσογείου μέχρι ραπ και τζαζ παραπομπές και ροκ εκδοχές. Έχουμε δηλαδή τη σχέση, το νήμα που συνδέει τον ομηρίδη μουσικό με τον λυράρη και τον ράπερ. Από την άλλη μεριά έχουμε ένα λεπτεπίλεπτο και υψηλής αισθητικής σύγχρονο χορό και επίσης έχουμε και τον ηρωισμό των ακροβατικών. Ένα σημαντικό πράγμα που λείπει σήμερα από τον άνθρωπο είναι η σωματική κατανόηση των πραγμάτων. Οπότε έχουμε έντονη την παρουσία της σωματικότητας.
Ο Ερωτόκριτος αυτός κινείται σε δύο επίπεδα. Το πρώτο είναι η αφήγηση του μύθου. Το δεύτερο επίπεδο είναι η παρουσίαση όλων των διαλεκτικών ζευγαριών του Ερωτόκριτου, δηλαδή η λεπτή γραμμή που συνδέει το τώρα με την αρχαία ελληνική τραγωδία και τους προσωκρατικούς φιλοσόφους.. Η δεύτερη ανάγνωση συνυπάρχει με την πρώτη. Επίσης δίνεται έμφαση σε στοιχεία, όπως για παράδειγμα ο νεοπλατωνισμός που αναδεικνύεται μέσα από τον Ερωτόκριτο, η ανάδυση της Αναγέννησης και ο θάνατος των παλιών αντιλήψεων του Μεσαίωνα, όπως επίσης για παράδειγμα μπορεί κανείς να δει, και παρουσιάζονται σε αυτόν τον Ερωτόκριτο, προδαρβινικά σπέρματα. Σε γενικές γραμμές αυτά είναι τα στοιχεία που διακρίναμε εκ των υστέρων. Γιατί δεν τα κάναμε επί τούτου. Προέκυψαν μέσα από την αφιέρωσή μας στην εποπτική θεώρηση του όλου, στην ενδελεχή άσκηση και στη χαρούμενη κατάδυση στα μύχια της ανθρώπινης δημιουργίας. Από αυτό προκύπτει η τέχνη.
Αναφέρθηκες στη σχέση της κρητικής κουλτούρας και του Ερωτόκριτου. Πρόκειται για ένα έργο που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1713. Το ερώτημα είναι αν ο Ερωτόκριτος εγκολπώνεται στην Κρητική κουλτούρα ή μήπως τελικά είναι το έργο που τη διαμορφώνει;
Πολύ σημαντικό αυτό το ζήτημα. Γίνονται και τα δύο. Ένα έργο τέχνης δεν είναι στατικό. Αλλάζει και εσένα που πληρώνεις τον τίμημα, που κάνεις τον κόπο της χαρούμενης θυσίας, να μπεις στα βάθη του, γιατί σου προσφέρει τη σκέψη, τη σοφία, τη γλώσσα και το αξιακό σύστημα και το συναίσθημα. Και από την άλλη εσύ με τη δική σου ερμηνεία βάζεις στο λαιμό του έργου ένα καινούργιο γιορντάνι. Ένα περιδέραιο. Οπότε και το έργο ζει με την καινούργια ερμηνεία, μετεξελίσσεται, μετασχηματίζεται. Αλλάζει. Είναι ένας ζωντανός οργανισμός. Άρα η απάντηση στην ερώτηση είναι πως ο Ερωτόκριτος καθορίζει συνειδήσεις και επανακαθορίζεται διαρκώς από τις νέες συνειδήσεις. Το ίδιο και στη γλώσσα του. Διαμορφώνει και διαμορφώνεται.
