Κυκλοφόρησε το βιβλίο του συγγραφέα Γιώργου Πύργαρη με τίτλο “Στρατηγού Ευστράτιου Πίσσα-Απομνημονεύματα 1821” στο οποίο περιλαμβάνονται εκτενής αναφορές και στον ρόλο των Ανωγείων στην μεγάλη Ελληνική Επανάσταση του ’21. Ο ίδιος ο συγγραφέας με άρθρο του στην Ανωγή, στις 4 Απριλίου 2016 μας είχε προϊδεάσει για τις αναφορές στα Ανώγεια του στρατηγού Ευστράτιου Πίσσα, ο οποίος συμμετείχε ως αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και ήταν αξιωματικός του τακτικού στρατού. Το βιβλίο κυκλοφορεί από τον Εκδοτικό Οίκο Historical Quest και είναι 272 σελίδας, επιμέλειας, ιστορικής έρευνας, σχολιασμού και μεταφοράς από την δημοτική του συγγραφέα Γιώργου Πύργαρη.
Στην παρουσίαση του βιβλίου, στο οπισθόφυλλο του μεταξύ άλλων αναφέρονται τα εξής: “Το έργο “Στρατηγού Ευστράτιου Πίσσα – Απομνημονεύματα 1821″ αφορά τα απομνημονεύματα του στρατηγού Ευστρατίου Πίσσα, ο οποίος συμμετείχε ως αγωνιστής της Επανάστασης του 1821 και αξιωματικός του τακτικού στρατού. Μέσα από τα γραπτά αυτά αφηγείται με λιτό αλλά ουσιαστικό τρόπο τις συνταρακτικές εμπειρίες του από τη συμμετοχή του στον Αγώνα σε διάφορες επαναστατημένες περιοχές. Από τις Κυδωνιές -όπου έχουμε μια Μικρασιατική Καταστροφή 100 χρόνια πριν από το 1922- στην Πελοπόννησο και από κει στην Κρήτη και στη συνέχεια, στην Αθήνα.
Ο Πίσσας, ο οποίος καταγόταν από τις Κυδωνιές (σημ. Αϊβαλή), δεν υπήρξε ο μοναδικός Μικρασιάτης που πολέμησε για την ελευθερία της Ελλάδας. Μαζί μ’ αυτόν συμμετείχαν χιλιάδες αγωνιστές από την Μικρά Ασία.
Η μαρτυρία του Πίσσα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα διότι παρουσιάζει τη ματιά των ανδρών των τακτικών σωμάτων της Επανάστασης του 1821, οι οποίοι άνηκαν στο λεγόμενο κυβερνητικό στρατόπεδο. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, παρατίθενται ενδιαφέροντα συμπληρωματικά-υποστηρικτικά κείμενα της διήγησης Πίσσα, όπως το διασωσμένο απόσπασμα του Ζαχαρία Πρακτικίδη για την αρχή της επανάστασης στην Κρήτη. Παρατίθενται ακόμη, έγγραφα από διάφορους φακέλους των Γενικών Αρχείων του Κράτους, που ενισχύουν και φωτίζουν από άλλες πλευρές τα απομνημονεύματα Πίσσα. Ο Εκδοτικός Οίκος Historical Quest και ο Γιώργος Πύργαρης ανασύρουν από την αχλή του χρόνου, 150 χρόνια μετά τη συγγραφή τους, τα απομνημονεύματα του Έλληνα αγωνιστή και δίνουν ξανά ζωή στις αναμνήσεις του και ρίχνουν φως στις σκέψεις και στις εμπειρίες του. Η φωνή του εξακολουθεί να είναι επίκαιρη και δυνατή..”.
Στο βιβλίο υπάρχουν αρκετές συγκλονιστικές περιγραφές από μάχες στην Κρήτη. Ενδεικτικά σας παραθέτουμε παρακάτω ένα απόσπασμα από τη μάχη στον Κρουσώνα και τον Άγιο Μύρωνα, με την έντονη συμμετοχή πολλών Ανωγειανών. Αναφέρονται χαρακτηριστικά τα εξής:
ΜΑΧΗ ΣΤΟΝ ΚΡΟΥΣΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΜΥΡΩΝΑ
”… Στον Άγιο Μύρωνα συγκεντρώθηκαν μετά από αυτό όλοι οι Οθωμανοί. Ήρθε ακόμη και ο Αιγύπτιος πασάς και ο φρούραρχος του Ηρακλείου και ο Γενικός Διοικητής της Κρήτης με 6-7000 στρατιώτες. Στρατοπέδευσε δε αυτός μαζί με τους υπόλοιπους στο χωριό του Αγίου Μύρωνα, αφού έστειλε πρώτα την σωματοφυλακή του -που αποτελούνταν από 360 περίπου αξιωματικούς Αλβανούς από τους εκλεκτότερους- ως εμπροσθοφυλακή στο χωριό Κρουσώνα. Τις δυνάμεις και την τοποθέτηση του εχθρού σε αυτά τα μέρη, πληροφορηθήκαμε εμείς από χωρικούς των χωριών Κρουσώνα και Ανωγείων. Όταν σηκωθήκαμε από τον ύπνο το πρωί της επομένης και αφού μαζευτήκαμε αποφασίσαμε να επιτεθούμε στους εχθρούς με τον εξής τρόπο… Όλη η δύναμή μας ήταν περίπου 2500 άντρες συν τους Ανωγειανούς, οι οποίοι Ανωγειανοί όμως, ήταν εντελώς άοπλοι. Αποφασίσαμε λοιπόν τα μεν 2/3 της δύναμής μας, δηλαδή 1800 άντρες, να φύγουν από τα Λειβάδια, να πάνε στον Άγιο Μύρωνα και να επιτεθούν από πίσω στο σύνολο της δύναμης του Οθωμανικού στρατού. Οι υπόλοιποι 800 –μέρος των οποίων αποτελούσα και εγώ μαζί με το σώμα μου- να επιτεθούμε στην εμπροσθοφυλακή των εχθρών που βρισκόταν στον Κρουσώνα. Γι’ αυτό και στείλαμε 12-15 γρήγορους Ανωγειανούς βοσκούς στον Κρουσώνα, με την εντολή να πλησιάσουν όταν ανατείλει ο ήλιος το χωριό, κρατώντας μόνο τις ποιμενικές τους ράβδους, προσποιούμενοι πως βρίσκονται εκεί για προσωπικές τους ανάγκες. Όταν πλησιάσουν να κατευθύνουν τα ποίμνιά προς το σημείο που τους είχαμε υποδείξει και θα είχαμε ήδη καταλάβει εμείς τη νύκτα. Μετά από αυτές τις συνεννοήσεις, κατεβήκαμε, κρυφτήκαμε σε κάποιους βράχους κοντά στο χωριό και εκεί διανυκτερεύσαμε.
«Γιουργάρετέ μας τσι καπετάνιε μου κι αφήσετέ μας τσι!»
Να παρεκτραπώ λίγο εδώ, για να πω λίγα λόγια για τους Ανωγειανούς, οι οποίοι είναι ονομαστοί σε όλο το νησί για την γρηγοράδα τους. Θαύμασα αυτούς πολλές φορές κατά την διάρκεια της παραμονής μου στην Κρήτη, γιατί ήμουν αυτόπτης μάρτυρας σε διάφορες περιστάσεις που αποδείχτηκε αυτή η γρηγοράδα. Λόγου χάρη είδα με τα μάτια μου Ανωγειανό, να συλλαμβάνει αγριοκάτσικα που έτρεχαν σαν αστραπή προς τους βράχους. Έρχονταν αυτοί στα διάφορα στρατόπεδά μας, κρατώντας μόνο τα πολεμικά τους ραβδιά που τα έλεγαν χουρχούδες. Είχαν εξογκωμένη κεφαλή γεμάτη με διάφορες ύλες. Τα ραβδιά αυτά τα μεταχειρίζονταν με μεγάλη μαεστρία την ώρα της καταδίωξης των εχθρών και προξενούσαν μεγάλη ζημιά. Στην αρχή της μετάβασής μου στη Κρήτη, ρώτησα κάποιον Ανωγειανό, πώς μπορούν αυτοί εφόσον είναι εντελώς άοπλοι, να φανούν σε μας χρήσιμοι κατά την ώρα της μάχης και πήρα την απάντηση… «Γιουργάρετέ μας τσι καπετάνιε μου κι αφήσετέ μας τσι!» που σημαίνει περίπου… βγάλτε τους εσείς απ’ τις φωλιές, κάντε τους να τραπούν σε φυγή καπετάνιο κι αφήστε τους μετά σε μας. Τότε θα δείτε! Ας επιστρέψουμε όμως. Το πρωί, όπως είχαμε συμφωνήσει, οι μεν σταλμένοι Ανωγειανοί με φωνές και κραυγές άρχισαν να οδηγούν τα κοπάδια τους προς το μέρος μας, οι δε Οθωμανοί που εν τω μεταξύ είχαν ξυπνήσει, έτρεξαν και άρχισαν να τους κατακτυπούν. Όταν αυτοί πλησίασαν κοντά μας, επιτεθήκαμε με μεγάλη ορμή εναντίον τους. Μετά από μια μικρή στην αρχή αντίδραση, εκείνοι τράπηκαν σε φυγή και τους καταδιώξαμε σαν ένα σώμα μέχρι το χωριό. Οι Οθωμανοί καλυπτόμενοι και υποχωρώντας από σπίτι σε σπίτι, κατέφυγαν στο τέλος και συγκεντρώθηκαν στην εκκλησία του χωριού, όπου και οχυρώθηκαν περιμένοντας βοήθεια από το Οθωμανικό στρατόπεδο. Μάταια όμως οι ταλαίπωροι ανέμεναν αυτήν την βοήθεια, καθόσον ο Οθωμανικός στρατός που βρισκόταν στον Άγιο Μύρωνα, βρισκόταν και κείνος ταυτόχρονα σε μάχη με τους εκεί δικούς μας και δεν μπορούσε να φροντίσει γι’ αυτούς. Γι’ αυτό οι υπόλοιποι Αλβανοί γύρω στους 170-200, αφού αντιστάθηκαν στην αρχή, στο τέλος αναγκάστηκαν να κλειστούν ολότελα στο ναό. Νομίζοντας μάλιστα πως αυτό θα θεωρούνταν και άσυλο και δεν θα τους επιτιθόμασταν εκεί, απέκρουσαν κάθε πρότασή μας για παράδοση. Το αποτέλεσμα αυτής της άρνησης, ήταν να αναγκασθούμε να διαρρήξουμε με αξίνες τον θόλο της εκκλησίας από τις τέσσερις γωνίες και το κέντρο –ενώ όλο αυτό το διάστημα οι Οθωμανοί μας παρακαλούσαν ασταμάτητα- και αφού φέραμε από το χωριό διάφορες εμπρηστικές ύλες, δηλαδή ξύλα, λινό ακατέργαστο, άχυρα, παπλώματα, διάβροχα ελαίων κ.α. και αφού συσσωρεύσαμε αυτά στα παράθυρα και στις δύο πύλες της εκκλησίας, τα ανάψαμε ρίχνοντας ταυτόχρονα στο ναό από τις τρύπες του θόλου, αναμμένες τις πιο πάνω ύλες. Οι δε Οθωμανοί ακόμα και σ’ αυτή τη κατάσταση, όχι μόνο απέκρουσαν ξανά τις προτάσεις για παράδοση, αλλά άνοιξαν και τις πόρτες της εκκλησίας για να σωθούν. Με τη σπάθα στα δόντια και τα πιστόλια και στα δύο χέρια, όρμησαν μαινόμενοι αυτοί έξω στην αυλή εκκλησίας, προσπαθώντας να διασχίσουν όσους τους είχαν περικυκλώσει
Εκεί όμως, πυροβολούμενοι από εμάς, έπεφταν φονευμένοι. Ανώτερος αξιωματικός δε μαζί με τον υπηρέτη του, αν και τραυματίστηκε κατά την έξοδό του, έφτασε μέχρι την πύλη της αυλής όπου βρισκόμουν εγώ και ο αδελφός μου Παναγιώτης. Τον πυροβόλησα στο στήθος. Έπεσε κάτω και αρχίσαμε να τον λαφυραγωγούμε και εμείς οι δύο, αλλά και άλλοι δικοί μας που έτρεξαν εκεί για λαφυραγωγία. Μπόρεσα να αποκτήσω από αυτόν, όχι μόνο το σπαθί του και το παρτζόβολο, αλλά και την δερμάτινη ζώνη του το κιμέρι, το οποίο περιείχε πάνω από χίλια ενετικά φλουριά, ο δε αδελφός μου, πήρε τα πιστόλια του. Με αυτόν τον τρόπο και για αρκετή ώρα εξακολουθήσαμε να φονεύουμε και να σκυλεύουμε όσους Οθωμανούς προσπαθούσαν να βγουν από το ναό, ώσπου κανένας πια δεν έβγαινε και όλοι ήταν νεκροί. Τότε μερικοί οπλαρχηγοί μηχανεύτηκαν να διαδώσουν πως ήρθε ο Οθωμανικός στρατός, για να φύγουν οι πολλοί στρατιώτες που λαφυραγωγούσαν τους υπόλοιπους νεκρούς Οθωμανούς ακόμη και μέσα στο ναό. Σχεδόν αμέσως, άρχισε παντού να διασπείρεται αυτή η ψευδής είδηση και να απλώνεται παντού η κραυγή «Οι Τούρκοι έφθασαν!». Αυτό ακριβώς, προκάλεσε την φυγή των στρατιωτών μας. Αφού απομείναμε τότε μόνο οι αρχηγοί που είχαμε συνωμοτήσει γι’ αυτό το τέχνασμα, μπήκαμε στο ναό και περνώντας πάνω από τα πρησμένα και μελανά πτώματα των Τούρκων που έμοιαζαν σαν ασκιά, μαζέψαμε τα όπλα τους που βρίσκονταν συσσωρευμένα στις γωνίες, αλλά και σε άλλα σημεία του ναού και με μεγάλη προσοχή τα μεταφέραμε έξω. Μεταφέραμε έτσι έξω αρκετά από τα εκλεκτότερα όπλα, από τα οποία όμως μερικά αποδείχτηκαν άχρηστα, επειδή είχαν βλαφτεί από τη φωτιά. Κατά την διάρκεια αυτής της εισβολής μας στο ναό, ήταν τόσο αποτρόπαια η όψη των πεσμένων Οθωμανών και τόσο φρικαλέοι οι γογγυσμοί και ο επιθανάτιος ρόγχος τους, ώστε φράζαμε με τα δάχτυλα τα αυτιά μας, για να ελαττώσουμε έτσι την φρίκη που κατάκλυζε την ψυχή μας. Το δε έδαφος της εκκλησίας, όχι μόνο τη στιγμή που μπαίναμε σε αυτήν μας προξενούσε πόνο στο βάδισμα λόγω της αφόρητης θερμότητας, αλλά και δύο μέρες αργότερα καθώς μάθαμε, εξακολουθούσε να είναι πολύ θερμό. Ακόμη και μετά από αρκετό καιρό, οι χωρικοί που ερευνούσαν και έψαχναν την εκκλησία, έβρισκαν διαλυμένες μέσα στο ναό, ποσότητες χρυσού και αργύρου. Βρέθηκαν μέσα στο ναό πάνω από 110 νεκροί Οθωμανοί.
Οι υπόλοιποι από αυτούς, έπεσαν στην πρώτη συμπλοκή εναντίον μας και στη μάχη που έγινε ανάμεσα στα σπίτια του χωριού. Άλλοι δε, κατά την έξοδό τους από την εκκλησία. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν αξιωματικοί αλβανοί, οι εκλεκτότεροι από τα διάφορα αραβικά σώματα, αφού αποτελούσαν μέρος της σωματοφυλακής του Αιγύπτιου πασά. Προς το τέλος της μεταφοράς των Οθωμανικών όπλων και αφού επανήλθαν οι στρατιώτες μας που εξ’ αιτίας της ψευδούς είδησης είχαν τραπεί σε φυγή, αφού αναπαυθήκαμε για λίγο ξεκινήσαμε γύρω στις 3 μ. μ. για τον Άγιο Μύρωνα. Φτάνοντας εκεί, βρήκαμε τους δικούς μας να μάχονται κατά των εχθρών. Η μάχη εξακολουθούσε πεισματικά και οι Οθωμανοί αμύνονταν γενναία, αν και η νίκη φαινόταν ότι έγερνε υπέρ του ελληνικού στρατού. Η δική μας άφιξή μας όμως αποθάρρυνε τόσο τους εχθρούς, ώστε μετά από λίγο άρχισαν βιαστικά να υποχωρούν προς το Ηράκλειο. Ενώ άρχισαν να τρέπονται σε φυγή, τους καταδιώξαμε μέχρι το πρωί επί δυόμισι ώρες και τους φτάσαμε μέχρι τις πύλες του Ηρακλείου. Έπεσαν δε σε αυτή τη μάχη, γύρω στους 1000 Οθωμανούς και 15-20 δικοί μας. Από τους δικούς μας, πάνω από 120 Ανωγειανοί εξοπλίστηκαν με Οθωμανικά όπλα. Μετά το τέλος της μάχης αυτής, προλάβαμε και πυρπολήσαμε το παλάτι του Αγίου Μύρωνος –το σπίτι του Μπεντρή εφέντη που κατοικούσε ο πασάς- μαζί και 50 Οθωμανούς τραυματίες που βρίσκονταν μέσα και με κανέναν τρόπο δεν παραδίδονταν σε μας. Αφού τελείωσε κι αυτή η μάχη και οι εχθροί κλείστηκαν στα φρούρια, μείναμε κύριοι για δύο ολόκληρους μήνες όλων των επαρχιών, Μαλεβιζίου, Σητείας, Γεράπετρας,
