ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΣΑΒΒΑ.
Ήθελαν προφανώς οι Τούρκοι να ενοποιήσουν την Αυτοκρατορία τους και να αφομοιώσουν τους Αρμενίους, τους οποίους θεωρούσαν περισσότερο πολιτισμένους απ’ αυτούς αλλά και πιο πολύ Ευρωπαίους! Και όταν κάποιος δε μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο, αρχίζει την εξόντωση, τη δίωξη του ασθενέστερου.
Ένα δημοσίευμα της Ηρακλειώτικης εφημερίδας “Νέα Εφημερίς” με ημερομηνία 31η Μαΐου 1918, μας αναφέρει:
“Το Αρμενικόν έθνος συνεστήθη προ μακρών χρόνων. Κατέχει τας κοιλάδας και τα οροπέδια της μεγάλης ορεινής χώρας, ήτις εκτείνεται μεταξύ της Μεσοποταμίας και των κοιλάδων των προς νότον του Καυκάσου κειμένων. Έξι αιώνας προ Χριστού τα περσικά κείμενα ονόμαζαν ήδη την Αρμενίαν με το όνομα το οποίον της δίδομεν σήμερον. Κατά τους αιώνας οίτινες προηγήθησαν και ηκολούθησαν αμέσως τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, η Αρμενία απετέλεσεν ανεξάρτητον βασίλειον όπερ κατέστη χριστιανικόν την αυτήν καθ’ ην και το Ρωμαϊκόν κράτος εποχήν και έκτοτε η Αρμενική Εκκλησία δεν έπαυσε να είναι ανεξάρτητος, τόσον από τας Εκκλησίας της Ανατολής, ελληνικάς και σλαυικάς, όσον και από την Ρωμαϊκήν Εκκλησίαν.
Η Αρμενική γλώσσα έχει όλα τα χαρακτηριστικά γλώσσης ευρωπαϊκής. Οι ιστορικοί της Τέχνης συμφωνούν να αναγνωρίσουν ότι εις την αρχιτεκτονικήν από του 5ου μέχρι του 9ου αιώνος μ.Χ., οι Αρμένιοι υπήρξαν εφευρέται. Εις εποχήν καθ’ ην και αυτό ακόμη το όνομα της Γαλλίας δεν υφίστατο, η Αρμενία έπαιζε μεγάλο ρόλο εν τη Ιστορία και όταν η Γαλλική γλώσσα δεν διεκρίνετο ακόμη από την Λατινικήν, υπήρξεν αξιόλογος αρμενική Φιλολογία. Κατά την εποχήν των Σταυροφοριών οι Αρμένιοι ίδρυσαν βασίλειον εις την Κιλικίαν και εβοήθησαν τους Σταυροφόρους εις τας επιχειρήσεις των. Μετά την αποτυχίαν των Σταυροφόρων δεν υπάρχουν πλέον ανεξάρτητοι Αρμένιοι, και Μουσουλμανικά, Περσικά ή Τουρκικά Κράτη, κατέκτησαν την χώραν των. Κατά τον 19ον αιώνα μέρος της Αρμενίας κατελήφθη υπό της Ρωσίας. Αλλά το Αρμενικόν έθνος είχε και εκράτησε τα έθιμά του, την γλώσσαν του, την φιλολογίαν του και την Εκκλησίαν του. Ηθέλησε να ζήση και παρά την υποδούλωσίν του, έζησε”.
Οι Αρμένιοι καταδιώχθηκαν από την ίδια τους την πατρίδα, εγκατέλειψαν τις πατρογονικές τους εστίες, άφησαν τα εδάφη τους ακαλλιέργητα και έγιναν μετανάστες. Είχαν όμως αρετές, ήταν ένας υπέροχος και πανέξυπνος λαός. Συμμορφώθηκαν με τις παραδόσεις, τα ήθη και έθιμα του τόπου που επέλεξαν να ζήσουν και διακρίθηκαν σ’ όλα τα επαγγέλματα του νεωτέρου κόσμου. Κατέχοντες μέρος της Ασίας έγιναν η δίοδος Ανατολής και Δύσης και από τον 5ο μ.Χ. αιώνα έγιναν φορείς του ευρωπαϊκού πολιτισμού αλλά και απέκτησαν λόγω θέσης τη δυτική κουλτούρα. Η θέλησή τους αυτή για ζωή και δημιουργία, η δραστηριότητά τους, η ευφυΐα τους, το καλοκάγαθο του χαρακτήρα τους και προπάντων ο ευρωπαϊκός τους χαρακτήρας, ήταν επόμενο να καταστήσουν τους Αρμενίους μισητούς στους Τούρκους, οι οποίοι σαφώς υστερούσαν απέναντί τους!
Η Νεοτουρκική Κυβέρνηση αφού συμμάχησε με τις κεντρικές αυτοκρατορίες στις οποίες οι Γερμανοί δίδαξαν την οργάνωση, συνέβαλε στην καταστροφή των Αρμενίων κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Διέταξε τον εκτοπισμό από τα εδάφη τους τα οποία κατείχαν από δισχιλιετηρίδος, έσφαξε τους άνδρες, άρπαξε τις νέες γυναίκες και άφησε το υπόλοιπο των γυναικών μαζί με τα παιδιά να πεθάνουν από την πείνα, από τους κόπους και τη δίψα, εκδιώκοντας τους στις ερήμους της Συρίας και της Μεσοποταμίας. Όμως η αρμενική φυλή αντέχει και μεγαλουργεί.
Τέλη της δεκαετίας του είκοσι και συγκεκριμένα την Κυριακή 2 Ιουνίου 1929 πρόκειται να γιορτάσουν στην πόλη μας την επέτειο της ημέρας της Αρμενικής Ανεξαρτησίας. Η εφημερίδα “Ελεύθερη Σκέψις” του ιστορικού Γιάννη Μουρέλλου, μας γνωστοποιεί αυτό το γεγονός, τη μέρα αυτή που για τους Αρμένιους έχει ιδιαίτερη βαρύτητα και ιστορική σημασία:
“Οι συμπολίται μας Αρμένιοι των οποίων την παρουσίαν μετά τόσης συμπαθείας αισθανόμεθα εν τω μέσω μας, αύριον μετά το πέρας της Δοξολογίας εις τον Ύψιστον θα καταθέσουν στέφανον εις τον Άγνωστον Στρατιώτην και κατόπιν εις το θέατρον του Παυλακάκη θα πανηγυρίσουν την θλιβεράν αλλ’ ελπιδοφόρον επέτειόν των. Τον εορτασμόν αυτόν πρέπει να είναι βέβαιοι οι συμπολίται Αρμένιοι, ότι και ο λαός του Ηρακλείου, λαός σκληρών αγώνων και σκληροτάτων δοκιμασιών, θα παρακολουθήση αύριον μετά συγκινήσεως και συμπαθείας και θα ενώση διαθέρμους τας ευχάς του υπέρ της επαληθεύσεως των εθνικών πόθων της Αρμενικής φυλής, της τόσον σκληρώς επί εκατοντάδας ετών δοκιμασθείσης”.
Στις 4 Ιουνίου 1929 η ίδια προαναφερόμενη εφημερίδα, μας περιγράφει πώς γιορτάστηκε η εθνική ανεξαρτησία των Αρμενίων, ποιο είναι το περιεχόμενο αυτής της γιορτής, ότι πρόκειται για ένα λαό που η Ιστορία του μοιάζει με την Ιστορία του Ελληνισμού και για τα όνειρα αυτού του λαού. Πιο συγκεκριμένα, η εφημερίδα, μας λέει:
“Με εξαιρετική επιβλητικότητα και μεγαλοπρέπεια ετελέσθη προχθές στο θέατρο Παυλακάκη η 11η επέτειος της εθνικής ανεξαρτησίας των Αρμενίων η διοργανωθείσα υπό επιτροπής συμπολιτών Αρμενίων.
Την 10ην πρωινήν ολόκληρος η αίθουσα, τα θεωρεία και το υπερώον ήσαν πλήρη κόσμου Ελληνικού και Αρμενικού.
Εκ των επισήμων παρευρέθησαν ο διοικητής της Χωροφυλακής και ο κ. δήμαρχος συμμετασχόντας ανεπισήμως βέβαια εις την εορτήν.
Στας δέκα και τέταρτο η ορχήστρα παίζει τον Εθνικόν Ύμνον της Ελλάδος και κατόπιν τον Αρμενικόν τοιούτον και όλος ο κόσμος εν συγκινητική κατανύξη ακούει όρθιος.
Αφού ετελείωσε η ορχήστρα, η αυλαία άνοιξε. Η σκηνή ήταν διακοσμημένη με εξαιρετικό γούστο. Σημαίες Ελληνικές και Αρμενικές και μια εικόνα Αρμενοτουρκικής γιγαντομαχίας έκαναν ένα πολύ όμορφο φόντο. Ανεβαίνει πάνω ο επίσκοπος κ. Καρεκίν Αρτερουνί ο οποίος αρχίζει τον λόγον του αρμενιστί και δι’ ολίγων αλλά γεμάτων περιεχομένου και εννοιών αναλύει την σημασίαν της ημέρας.
Μετά το πέρας του λόγου του έρχεται εις το βήμα ο κ. Αράμ Γκαϊτζάκ, ένας άνθρωπος που σου κάνει αμέσως την εντύπωσιν ανδρός που μέσα του καίει κάποια φλόγα πολύ δυνατή, ανδρός με δύναμη ψυχής γεμάτη από ορμή και θέλησι.
Ο κ. Γκαϊτζάκ με εξαιρετική δεξιοτεχνία ρητορική κάνει την ιστορική ανασκόπηση της ζωής του Αρμενικού έθνους, τις περιπέτειες και τους διωγμούς του και μας εξηγεί την ιστορική σημασία της 28ης Μαΐου για τον Αρμενικό λαό.
Κρίμα μονάχα που δεν μπορούσε να μιλήσει Ελληνικά. Θάταν κάτι το πολύ όμορφο. Εν πάσει περιπτώσει κι Αρμενικά που μίλησε, κατέπληξε το ακροατήριό του. Από μετάφραση του λόγου του δίδομε την εξής περίληψη: “Ο Αρμενικός λαός αγωνίζεται τώρα και χίλια χρόνια για την ανεξαρτησία του. Σκληροί αγώνες και δοκιμασίας μεγάλης δημιουργούν και γιγαντώνουν τα ιδανικά του Αρμενικού έθνους. Αφάνταστες διώξεις και σφαγές που μόνο με τις σφαγές και τις διώξεις των Ελλήνων απ’ τον ίδιο καταχτητή, τον Τούρκο, μπορούν να παραβληθούν, ξεσπούν συχνά και αποδεκατίζουν τον Αρμενικό λαό. Μα με το ξέσπασμα του παγκόσμιου πολέμου ξεσηκώνεται πάλι και η Αρμενία. Ύστερα από πάλη σκληρή, πάλη ζωής και θανάτου κατορθώνει στις 28 του Μάη του 1918 ν’ αποκτήσει την ανεξαρτησία της και ν’ ανακηρυχθεί ελεύθερο κράτος. Να η μεγάλη σημασία της ημέρας αυτής. Μα η κατάστασις αυτή, φευ!, δεν διαρκεί πολύ. Το 1920 καταλύεται το κράτος αυτό και διαλύεται ολότελα. Η Τουρκική Αρμενία καταστρέφεται και τ’ άλλο τμήμα καταλαμβάνεται απ’ τη Ρωσία και ανακηρύσσεται Δημοκρατία Σοβιετική. Νέες καταστροφές επακολουθούν, νέοι αιματοκυλισμοί, τα παλιά όνειρα που είχαν γίνει πραγματικότης καταστρέφονται σιγά - σιγά και λυώνουν και χάνονται μέσα στους ποταμούς των αιμάτων των αθώων Αρμενίων που σφάζουν οι τουρκικές ορδές”.
Στην συνέχεια βέβαια ακούσθηκαν αρμενικά τραγούδια από συμπαθέστατες και γοητευτικές Αρμενοπούλες, ακούσθηκε ο ύμνος της Αρμενίας και όλος ο κόσμος κατευθύνθηκε στον κήπο, στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη, για την καθιερωμένη κατάθεση στεφάνων. Η κοινότητα των Αρμενίων στην πόλη μας έκανε αισθητή όμως την παρουσία της και σ’ άλλους τομείς, πέραν του κοινωνικού και οικονομικού. Είχαν μεγάλη κουλτούρα, είχαν θέληση και συνεισέφεραν τόσο στα πολιτιστικά όσο και στα αθλητικά δρώμενα. Στις 31 Μαΐου 1929 υπάρχει μια ανοικτή επιστολή στην εφημερίδα “Ελεύθερη Σκέψη” και το περιεχόμενό της είναι η σύσταση μιας ανωτάτης εποπτικής Αρχής για θέματα του αθλητισμού, αφού τότε στο Ηράκλειο υπάρχουν πολλά σωματεία που ασχολούνται με τον αθλητισμό και είναι αναγνωρισμένα. Παρακαλούνται λοιπόν να συμμετέχουν σύμφωνα με το παρακάτω απόσπασμα της εφημερίδας:
“Αναγνωρίζοντες εν τούτοις και εν σχέσει με τα ανωτέρω ότι το σωματείον υμών έν εκ των σπουδαιοτέρων σωματείων της πόλεως θα έδει να συμμετάσχει εις την κίνησιν ταύτην επεφυλάχθημεν δια την λήψιν οριστικής αποφάσεως εις την προσεχή συγκέντρωσίν μας εις ην παρακαλούμεν όπως αποστείλητε εξουσιοδοτημένους αντιπροσώπους σας. Η τυχόν απουσία υμών εκ της συγκεντρώσεως ταύτης ήτις ορίζεται δια την προσεχή Τρίτην 4ην Ιουνίου εις τα ενταύθα γραφεία της Εταιρείας “Αφρό” (οδός Χάνδακος) και ώραν 10ην μ.μ. θέλει μας επιτρέψη να νομίσωμεν ότι δεν διάκεισθε ευμενώς προς την ιδέαν της αθλητικής ταύτης συνενώσεως και εν τοιαύτη θέλομεν συσκεφθή και λάβωμεν αποφάσεις επί του προκειμένου και άνευ υμών. Επί τούτοις διατελούμεν μετά συναδελφικών χαιρετισμών. Δια τον σύλλογο Ε.Φ.Α. Ιδομενεύς Αρ. Δουκουμετζίδης, Σ. Ρουσάκις. Δια τον Σύνδ. Κυνηγών Ηρακλείου Αρ. Γραμματικάκης. Δια την Έν. Αρμενίων Αθλητών Δ. Σαβαλάν, Α. Βαρκακιάν. Δια τον Όμιλο Φιλάθλων Ηρακλείου Γεώργ. Καρούζος, Δ. Κοκκολάκης”.
Ποιά ήταν όμως η Αρμενική Κοινότητα της πόλης μας; Πότε ήρθαν αυτοί οι φιλήσυχοι και φιλοπρόοδοι άνθρωποι που έκαναν οικογένειες, που είχαν κουλτούρα και πολιτισμό, που ήταν τόσο δεμένοι μεταξύ τους πιστεύοντας στον Άνθρωπο, που διακρίθηκαν στον τομέα του εμπορίου αλλά και των άλλων οικονομικών δραστηριοτήτων, που δεν δημιούργησαν ποτέ κάποιο πρόβλημα, αντίθετα επίλυσαν πολλά.
Ένας εξαίρετος συμπολίτης μας ο κ. Αντώνης Μπεναρδής που διατηρεί το κατάστημα “Η πηγή της παντόφλας” στα Ψαράδικα, στην οδό Καρτερού 5, γαμπρός του αρμένη εμπόρου που επί σαράντα χρόνια ήταν στον προαναφερόμενο χώρο, του Μικιρδίτς Νταμπανιάν, μου έδωσε πάρα πολλά στοιχεία. Καλομίλητος και καταδεκτικός, αλλά και πάντα πρόθυμος μου εξήγησε το κάθε τι με πολλές λεπτομέρειες.
Μου είπε για τους Αρμένηδες που ήρθαν το 1905 στην πόλη μας από τη Σμύρνη, για άλλους που ήρθαν αργότερα στα 1922, μου ανέφερε τι επάγγελμα έκανε ο καθένας, σε ποιο σημείο της αγοράς και μου περιέγραψε και την οικογενειακή κατάσταση πολλών απ’ αυτούς. Ίσως ένα ευχαριστώ από την καρδιά μου δεν θα ήταν αρκετό για τον κ. Αντώνη.
Ποιες όμως ήταν αυτές οι οικογένειες;
Στα 1905 έρχονται από τη Σμύρνη ο Αβέτ Βαρζανκιάν ο οποίος διατηρούσε κατάστημα υφασμάτων στην Πλατειά Στράτα, την οδό Καλοκαιρινού. Την ίδια δουλειά έκαναν και ο Αζαρίας Μαντανιάν με το γιο του Κεβόρκ, στον ίδιο δρόμο. Ήρθαν κι αυτοί την ίδια περίοδο. Είχα την τύχη ως φοιτητής της Παιδαγωγικής Ακαδημίας να γνωρίσω τον Αζαρία, γιο του Κεβόρκ Μαντανιάν, καθηγητή στα καλλιτεχνικά. Θεός σχωρέστον! Ένας τζέντελμαν πραγματικός, η προσωποποίηση της καλωσύνης και της ευγένειας! Πάντοτε δίπλα στο φοιτητή με αγάπη. Επίσης εκείνη την περίοδο έρχεται ο Αβεδίς Αβεδισιάν, ο οποίος άνοιξε κατάστημα γυναικείων ειδών κοντά στον Άγιο Μηνά. Ακόμα στην οδό Καλοκαιρινού θα θυμούνται οι μεγαλύτεροι το κατάστημα υφασμάτων και κασμηριών του Καλούστ Παπαζιάν. Τέλος στα 1905 έρχονται από τη Σμύρνη και ο Αγκόπ με την Ισκουή Μικαελιάν, οι οποίοι υπήρξαν και δωρητές του σχολικού κτηρίου στο χώρο της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, που βρίσκεται κάτω από την Καλοκαιρινού, στο Καμαράκι. Πρόκειται για την εκκλησία των Αρμενίων. Προπολεμικά και συγκεκριμένα στα 1930, την εκκλησιαστική επιτροπή του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, την αποτελούσαν οι παρακάτω: Αζαρίας Μαντανιάν, Μπογός Βαρζανκιάν, Αβεδίς Αβεδισιάν, Καλούστ Παπαζιάν, Μιχράν Πεστιλματζιάν.
Αργότερα καταφθάνουν κι άλλες οικογένειες Αρμενίων, όπως: Ο Χαρουτιούν Πεντροσιάν ο οποίος διατηρούσε τσαγκάρικο και είχε και έμβολο, στην περιοχή της Αγίας Τριάδας, ο Κιρκόρ Μεσελτζιάν που ασκούσε το επάγγελμα του χημικού, ο Καραμπέτ Αγαμπατιάν ο φωτογράφος, του οποίου το φωτογραφείο του ήταν στην οδό 1821 όπως ανεβαίνουμε αριστερά προτού φτάσουμε στην οδό Κυρίλλου Λουκάρεως. Ο Χατσίκ Αγαμπατιάν που διατηρούσε βιοτεχνία υποδημάτων στην οδό Καλοκαιρινού, ο Κάρλος Τσιλιγκιριάν με κατάστημα υφασμάτων στον ίδιο δρόμο, τα παιδιά του Αβεδίς Αβεδισιάν, Οβανές και Μιχράν με υποδήματα στην Καλοκαιρινού και στην οδό 62 Μαρτύρων. Πίσω επίσης από την Καλοκαιρινού ήταν ο αντιπρόσωπος υφασμάτων Μουράτ Βασματζιάν και στο Καμαράκι ο Χατσίκ Κασπαριάν έμπορος υφασμάτων επίσης. Υφασμοτοπωλείο, επίσης, διατηρούσε και ο Αραράτ Απραχαμιάν στην Πλατειά Στράτα. Στα Λιοντάρια ήταν το καθαριστήριο του Αρταβάστ Απραχαμιάν.
Το 1922 ακόμα έρχονται στην πόλη μας ο Λάζαρος Βακιρτζιάν κάνοντας το επάγγελμα του σαγματοποιού, διατηρώντας σαμαράδικο στην οδό 1821. Ο Λάζαρος Βακιρτζιάν είχε τέσσερα παιδιά, την κόρη του Ιζαμπέλ και τους γιους του Ζιράιρ, Ασότ και Χοβσέπ. Μια οικογένεια με μεγάλη κοινωνική προσφορά αλλά και με συνεισφορά στο χώρο της Νομικής Επιστήμης στην πόλη μας, αφού τόσο ο κ. Χοβσέπ Βακιρτζιάν όσο και ο ανεψιός του κ. Στεπάν Βακιρτζιάν είναι διακεκριμένοι δικηγόροι.
Την ίδια περίοδο, επίσης, εγκαθίστανται στο Ηράκλειο οι Μικιρδίτς Νταμπανιάν και Αγκόπ Καζαντζιάν. Και οι δυο τους ασχολήθηκαν με υποδήματα, ο πρώτος είχε βιοτεχνία υποδημάτων. Τα καταστήματά τους ήταν στην οδό Καρτερού και συνεχίζουν να είναι. Το κατάστημα του Αγκόπ Καζαντζιάν το έχει σήμερα ο γιος του. Επίσης στα 1922 έρχεται στην πόλη μας η γνωστή οικογένεια Χοβσεπιάν. Πρόκειται για τον Κιρκόρ και τη Ροζίνα αλλά και τον αδελφό του Μπεντρός. Το όνομα του Κιρκόρ Χοβσεπιάν είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι της Ιστορίας αυτής της πόλης: “Καθίσαμε και απολαύσαμε τη μπογάτσα στου Κιρκόρ”! Μια συνηθισμένη πρόταση, μια συχνή έκφραση που διαρκεί και θα διαρκεί για χρόνια! Αξίζει, επίσης, να αναφερθούμε και στο Νεκροταφείο των Αρμενίων που είναι δίπλα του γηπέδου του Ο.Φ.Η. στα Καμίνια. Αυτός ο χώρος είχε παραχωρηθεί από τους Τούρκους και σύμφωνα με πληροφορίες το παραχωρητήριο του 1671 είχε ως τίτλο: “Δια τους ψωφούντας Αρμενίους”, κάτι που δηλώνει και το μένος τους εναντίον του λαού αυτού. Παραχώρησαν χώρο τεσσάρων στρεμμάτων. Δίπλα ήταν το Εβραϊκό Νεκροταφείο και στο χώρο που είναι σήμερα το γήπεδο του Ο.Φ.Η. ήταν το Ελληνικό Νεκροταφείο, το οποίο στη συνέχεια μεταφέρθηκε στον Άγιο Κωνσταντίνο.
Γύρω στα 1947 και 1948 έφυγαν από την πόλη μας γύρω στις 3.500 Αρμένιοι, προκειμένου να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, την Αρμενία. Αυτή είναι η συμπαθέστατη Κοινότητα των Αρμενίων του Ηρακλείου, αυτός ο περήφανος λαός! Ένας λαός καταδιωγμένος αλλά τόσο δημιουργικός, ένας λαός γεμάτος δάκρυα και πόνους, αλλά πλήρης από αγάπη, ελπίδα και αισιοδοξία. Κλείνοντας την αναφορά μου αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον κ. Αντώνη Μπεναρδή για τη μεγάλη του προσφορά, καθώς και τον σεβαστό δικηγόρο κ. Χοβσέπ Βακιρτζιάν για την επίσης σημαντική βοήθειά του!
Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στις 27 Οκτωβρίου 2008 στην εφημερίδα «Πατρίς» του Ηρακλείου Κρήτης. Το αναδημοσιεύουμε με ελάχιστες περικοπές λόγω έλλειψης χώρου. Οι φωτογραφίες είναι από το αρχείο του περιοδικού μας.
http://www.armenika.gr
