Του ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ
Κάπνιζαν ακόμη τα ερείπια σ' όλο το νησί, ρήμαζε η γης και ο Σουλτάνος Αμπντούλ Αζίζ μοίραζε μετάλλια με ανάγλυφο το σχήμα της Κρήτης. Μόλις είχε καταφέρει να καταστείλει έναν ακόμη σηκωμό: τη μεγάλη επανάσταση του 1866.
Όλα έδειχναν, όμως, ότι η ιστορία δεν είχε τελειώσει. Οι επαναστάσεις θα συνεχίζονταν, οι διάδοχοί του θα χρειαζόταν να κόψουν κι άλλα μετάλλια...
(Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τ. 82/2017 του περιοδικού ΥΠΕΡ - Χ)
Κάπνιζαν ακόμη τ' αποκαΐδια στην Κρήτη, ο μεγάλος σηκωμός είχε σχεδόν τελειώσει παρά το γεγονός ότι πολλοί καπεταναίοι αρνούνταν να παραδώσουν τα όπλα και η Οθωμανική Αυτοκρατορία πανηγύριζε για την καταστολή μιας ακόμη εξέγερσης, μιας από τις πολλές που σημειώθηκαν στα εδάφη της κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα.
Αν και σχετικά νέος ακόμη ο Σουλτάνος Αμπντούλ Αζίζ (1930-1876) διαισθάνθηκε ότι δεν θα ξέμπλεκε εύκολα με την Κρήτη. Οι υποσχέσεις που είχε μοιράσει εδώ κι εκεί δεν είχαν φέρει ουσιαστικά αποτελέσματα, ο χριστιανικός πληθυσμός συνέχιζε να ζητά επιμόνως την Ένωση με την Ελλάδα, ακόμη και σ' αυτές τις δύσκολες ώρες της απόλυτης ανέχειας το νησί θύμιζε καζάνι· κουφόβραζε. Για να προλάβει δυσάρεστες εξελίξεις αποφασίζει να πάρει πρόσθετα μέτρα. Ενισχύει τις στρατιωτικές δυνάμεις, εγκρίνει το σχέδιο άμυνας των επιτελών, εγκρίνει την εγκατάσταση ενός πυκνού δικτύου οχυρών πύργων (κουλέδων) στην ύπαιθρο και προσπαθεί να τονώσει το ηθικό του στρατού προσφέροντας ηθικές αμοιβές. Όπως το συνήθιζαν και οι προκάτοχοί του, παραγγέλνει σε ειδικούς τεχνίτες να κόψουν αναμνηστικό μετάλλιο για την καταστολή της επανάστασης. Να εικονίζει την Κρήτη στην κύρια όψη. Το νησί που, και με τις ευλογίες των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής, συνέχιζε να αποτελεί τμήμα του οθωμανικού κράτους. Από τις ηθικές αμοιβές αυτές δεν εξαιρέθηκαν, καταπώς φαίνεται, μήτε οι γηγενείς μουσουλμάνοι της Κρήτης, κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες, άτακτοι και εθελοντές, όσοι είχαν βοηθήσει με κάθε τρόπο να κατασταλεί ο μεγάλος σηκωμός.
Αβδούλ Αζίζ
Κι ενώ οι χριστιανοί της Κρήτης θρηνούσαν ακόμη, η γης ρήμαζε παρατημένη κι ακαλλιέργητη, κι ενώ το Αρκάδι μετουσιωνόταν σε παγκόσμιο και πανανθρώπινο σύμβολο ελευθερίας, ο Σουλτάνος μοίραζε αφειδώς τα μετάλλια. 50-60.000 χιλιάδες απονεμήθηκαν εκείνο το χρόνο, αριθμός όχι και τόσο μεγάλος αν σκεφτεί κανείς ότι από την έναρξη της επανάστασης είχαν πολεμήσει στην Κρήτη πάνω από 45.000 στρατιώτες του οθωμανικού και του αιγυπτιακού στρατού και πάνω από 10.000 Τουρκοκρητικοί, απόγονοι εξισλαμισμένων Κρητών.
Ο αριθμός των μεταλλίων που έφτασαν τότε στην Κρήτη και απονεμήθηκαν σε στρατιωτικούς, στελέχη της διοίκησης και εθελοντές παραμένει προς το παρόν άγνωστος. Ίσως, όμως, να μην είναι και τόσο δύσκολο να αποκαλυφθεί μελλοντικά, δεδομένου ότι η οθωμανική γραφειοκρατία δεν άφηνε τίποτα να της ξεφύγει. Ίσως να αναφέρεται ακόμη και αυτή η λεπτομέρεια σε κάποιο τουρκικό αρχείο.
Τα «κρητικά» μετάλλια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν ασημένια και είχαν διάμετρο 36 mm. Δεν είναι βέβαιο αν κόπηκαν και χρυσά, όπως είχε γίνει σε πολλές άλλες περιπτώσεις, φαίνεται, όμως, ότι η γενικότερη οικονομική και κοινωνική κατάσταση της φθίνουσας αυτοκρατορίας δεν το επέτρεψε. Άλλωστε ο Αμπντούλ Αζίζ δεν φημιζόταν για την καλή διαχείριση των οικονομικών του κράτους. Ήταν αυτός που στηρίχτηκε σε μεγάλους δανεισμούς από το εξωτερικό χωρίς να μπορέσει ποτέ να ξεπληρώσει το χρέος του. Εκθρονίστηκε, μάλιστα, λίγα χρόνια μετά (1876) καθώς το κύμα δυσαρέσκειας αυξανόταν διαρκώς και τα υψηλόβαθμα στελέχη της διοίκησης τον θεωρούσαν υπεύθυνο για όλα τα δεινά του κράτους.
Σήμερα το ασημένιο μετάλλιο υπάρχει σε πολλές δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές, κυρίως στην Τουρκία και στο εξωτερικό. Στην Ελλάδα το έχουν αποκτήσει λίγοι συλλέκτες, αλλά δεν το συναντήσαμε σε συλλογές μουσείων (χωρίς να αποκλείεται βέβαια να υπάρχει). Δεν είναι από τα πιο περιζήτητα ούτε από τα πιο ακριβά που εμφανίζονται στους διεθνείς οίκους δημοπρασιών.
Ο σχεδιαστής του μεταλλίου δεν φαίνεται να ήταν και τόσο ενήμερος για τη χαρτογραφία της εποχής. Ενώ κυκλοφορούσαν ήδη χάρτες εξαιρετικής ποιότητας και πιστότητας, εκείνος είχε μείνει περίπου στην εποχή... του Πίρι Ρέις και της μορφής που απέδιδαν στην Κρήτη κάποιοι πρώιμοι χαρτογράφοι της ενετικής εποχής. Την απεικόνισε πεπλατυσμένη στο κέντρο, με οριζόντιες ανάγλυφες οροσειρές που ξεκινούν από το δυτικό άκρο και καταλήγουν στο ανατολικό, ενώ διακρίνεται κάτι σαν ποταμός ή κόλπος που αρχίζει από τον Αποκόρωνα και φτάνει στη Φαλάσαρνα. Ο σχεδιαστής δεν ενδιαφερόταν ασφαλώς για τη χαρτογραφική ακρίβεια, είναι όμως αμφίβολο αν το ανάγλυφο δημιούργημά του θύμιζε σε κάποιους την Κρήτη. Ολόγυρα στο νησί εικονίζονται γραμμές που δηλώνουν κύματα (θάλασσα). Η όψη αυτή του μεταλλίου είναι χωρισμένη στα τρία. Στο άνω υπάρχει επιγραφή στην παλιά τουρκική γραφή που αναφέρει το όνομα του νησιού: Γκιρίτ (Κρήτη). Στο μεσαίο τμήμα βρίσκεται ο χάρτης και στο κάτω, μέσα σε οβάλ σχήμα, η χρονολογία 1285, που αντιστοιχεί στο έτος 1869 του χριστιανικού ημερολογίου.
Στην άλλη όψη (οπίσθια) εικονίζεται μια ευμεγέθης ημισέληνος που αναπτύσσεται κυκλικά στα τρία τέταρτα του μεταλλίου. Στη μέση είναι σχεδιασμένη η τούγκρα του Αμπντούλ Αζίζ (καλλιγραφημένη υπογραφή με αραβικούς χαρακτήρες).
Η πίσω όψη του μεταλλίου
Το μήνυμα είναι περισσότερο από εμφανές. Τα στοιχεία που κυριαρχούν και δηλώνονται άμεσα είναι η Κρήτη, το μισοφέγγαρο -έμβλημα του οθωμανικού κράτους- και η βαρύτιμη υπογραφή που συμβολίζει τη σουλτανική εξουσία.
Το αρχικό χρώμα της κορδέλας του ήταν πιθανότατα ερυθρό για λόγους συμβολικούς. Δεν αποκλείεται, όμως, να είχε και δυο παράλληλες πράσινες λουρίδες στις άκρες. Γενικά υπάρχει μια σύγχυση σχετικά με τις κορδέλες αυτών των μεταλλίων. Επειδή το πανί φθειρόταν στο πέρασμα του χρόνου, οι μετέπειτα κάτοχοι χρησιμοποιούσαν όποιο έβρισκαν ή όποιο νόμιζαν ότι ταίριαζε.
Το μετάλλιο του 1890
Χρειάστηκε να περάσουν δυο δεκαετίες για να κοπεί κι άλλο μετάλλιο με θέμα την Κρήτη. Σουλτάνος ο Αμπντούλ Χαμίντ ο Β'. Είχαν προηγηθεί οι επαναστάσεις του 1878 και του 1889. Ειδικότερα η τελευταία είχε εξοργίσει τους Οθωμανούς. Μέσα σ' ένα κλίμα πολιτικών εντάσεων και κομματικών ανταγωνισμών διατυπώθηκε για μιαν ακόμη φορά ευθέως το αίτημα της ένωσης με την Ελλάδα. Ήταν άνοιξη του 1889, Μάιος μήνας. Μέρα με τη μέρα ξεσηκώνονταν όλο και περισσότεροι, οι χριστιανοί της Κρήτης ζούσαν πάλι με το όνειρο της ενσωμάτωσης στο ελληνικό κράτος. Η αντίδραση της Υψηλής Πύλης ήταν άμεση. Κηρύσσεται στρατιωτικός νόμος στο νησί, καταργείται ο Χάρτης της Χαλέπας με τις όποιες ευεργετικές διατάξεις του, επανέρχεται το παλιότερο σκληρό καθεστώς, ο Σουλτάνος αρκείται για μια ακόμη φορά σε υποσχέσεις. Και σαν να μην έφταναν αυτά, ο νέος διοικητής Σακήρ Πασάς επιδεικνύει απίστευτη σκληρότητα απέναντι στους επαναστάτες και εντυπωσιακή ανοχή απέναντι στους Τουρκοκρητικούς που επιδίδονται σε λεηλασίες και βιαιότητες. Η ελληνική Κυβέρνηση αδυνατεί ν' αντιδράσει, οι κάτοικοι ζουν κάτω από άσχημες συνθήκες, η Κρήτη είναι πάλι καζάνι που βράζει, όπως δείχνουν και τα γεγονότα που ακολούθησαν (οι σηκωμοί της τελευταίας δεκαετίας του αιώνα και οι βίαιες οθωμανικές αντιδράσεις). Ήταν η εποχή που το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον για τις κρητικές υποθέσεις δημιουργούσε κλίμα συμπάθειας καθώς στην ελληνική ενδοχώρα κατάφταναν καραβιές προσφύγων και στις εφημερίδες δημοσιεύονταν πύρινα κείμενα υπέρ του δικαίου των Κρητών, όπως του Γάλλου Βίκτωρα Ουγκώ.
Το μετάλλιο του 1890
Μέσα σ' αυτό το εκρηκτικό κλίμα η οθωμανική εξουσία, που βρισκόταν σε μια κρίσιμη καμπή της ιστορίας της, αποφασίζει να κόψει ένα ακόμη μετάλλιο, αλλά οι εκδηλώσεις για την καταστολή της επανάστασης φαίνεται να ήταν περιορισμένες. Δεν γνωρίζομε πόσα χρυσά και πόσα ασημένια μετάλλια κόπηκαν. Τουρκικές πηγές, όμως, αναφέρουν ότι απονεμήθηκε σε 50 μόλις δικαιούχους, και γι' αυτό είναι σήμερα εξαιρετικά σπάνιο.
Η διάμετρός του είναι 23 mm και φέρει στην μια όψη την τούγκρα του Αβδούλ Χαμίντ με την ημερομηνία 1308 (αντιστοιχεί στο 1890). Στην άλλη όψη αναφέρει: «Μετάλλιο ειδικά για τους στρατιώτες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που προσέφεραν σημαντικές και αξιέπαινες υπηρεσίες και επέδειξαν θάρρος και σθένος στην Κρήτη».
Το μετάλλιο του 1897
Είναι το οθωμανικό επισφράγισμα του ελληνοτουρκικού πολέμου, που είχε στο επίκεντρό του την Κρήτη. Ο λεγόμενος «άτυχος πόλεμος» αφήνει πληγωμένη την Ελλάδα, που υποχρεώνεται να πληρώσει σημαντικές αποζημιώσεις. Ο Αβδούλ Χαμίντ προσπαθεί να αξιοποιήσει με κάθε τρόπο το αποτέλεσμα του πολέμου, να ενισχύσει και το δικό του κύρος αλλά και το κύρος της φθίνουσας αυτοκρατορίας. Τα εργαστήρια δεν προλαβαίνουν τη δουλειά, γύρω στα 130.000 μετάλλια κόβονται και απονέμονται σε στρατιωτικούς και πολιτικά πρόσωπα.
Το μετάλλιο του 1897
Το μετάλλιο του 1897 είναι ασημένιο, διαμέτρου 24 mm και φέρει στη μια όψη την τούγκρα του Αβδούλ Χαμίντ μέσα σ' ένα δάφνινο στεφάνι· στην κάτω πλευρά του στεφανιού φαίνεται ένα ανάγλυφο τριαντάφυλλο. Στην άλλη όψη είναι γραμμένη η επιγραφή: «Μέρα ελληνικού πολέμου - Κυριακή 23η του μήνα Zildake» (Zildake ονομάζεται ο 11ος μήνας Εγίρας).
ΤΑ ΜΕΤΑΛΛΙΑ
Αφηγούνται ιστορίες - αποκαλύπτουν προθέσεις
Είναι από τους πιο άμεσους αφηγητές της ιστορίας. Αφηγούνται γεγονότα, μαρτυρούν πολιτικές και ιδεολογίες, αποκαλύπτουν προθέσεις. Ο λόγος για τα μετάλλια. Αυτά τα μικρά αντικείμενα που μοιάζουν με νομίσματα και κόβονται συνήθως για να θυμίζουν κάποιο σημαντικό γεγονός, για να αποδίδουν τιμή σε κάποιο πρόσωπο, για να προβάλλουν αξίες, ιδεολογίες, ιδανικά.
Τα γνωρίζομε από την αρχαιότητα. Όχι, βέβαια, στη σημερινή τους μορφή. Μετάλλια κατασκευασμένα με ορείχαλκο πουλούσαν τα μεγάλα θρησκευτικά ιερά στους προσκυνητές, όπως, για παράδειγμα, συνέβαινε στην Έφεσο, στην φημισμένο ναό της Αρτέμιδος. Και αργότερα, στα χριστιανικά χρόνια κυκλοφορούσαν μετάλλια με θρησκευτικές παραστάσεις και σύμβολα.
Η μεγάλη καμπή στην ιστορία τους φαίνεται πως έγινε στα μέσα του 15ου αιώνα. Πρωτοπόρος ένας Ιταλός καλλιτέχνης, ο ζωγράφος Pisanello (Antonio di Pucio, 1380-1455). Και το μετάλλιο -προάγγελος αυτής της νέας εποχής- εικόνιζε τον αυτοκράτορα των Ρωμαίων (του βυζαντινού κράτους, δηλαδή) Ιωάννη Η' τον Παλαιολόγο (1392-1448). Φιλοτεχνήθηκε με την ευκαιρία της Συνόδου των Εκκλησιών στη Φεράρα, λίγα χρόνια πριν την κατάλυση της Αυτοκρατορίας. Στην κύρια όψη του εικονίζει τον αυτοκράτορα σε προτομή και σε πλάγια στάση (προφίλ). Φορεί υψηλό καπέλο, κοιτάζει προς τα δεξιά και το ύφος του είναι στιβαρό. Γύρω από την προτομή φέρει επιγραφή στα ελληνικά:
ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΡΩΜΑΙΩΝ Ο ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ.
Στην πίσω πλευρά εικονίζει τον ίδιο αυτοκράτορα έφιππο και φέρει επιγραφή με το όνομα του καλλιτέχνη:
OPVS PISANI PICTO RIS - EPΓON TOY ΠIΣANOΥ ZΩΓPAΦOΥ
Πρόκειται για ένα εξαιρετικό έργο που, όπως είναι γενικά παραδεκτό, επηρέασε πολλούς μεταγενέστερους καλλιτέχνες, όπως επηρέασε γενικά και την εξέλιξη της τέχνης των μεταλλίων. Μια καινούργια εποχή είχε κιόλας αρχίσει...
Ήδη από το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα τα μετάλλια αρχίζουν να γνωρίζουν πρωτοφανή άνθηση. Κόβονται σε ανάμνηση σημαντικών γεγονότων ή προσφέρονται ως δώρα από ηγεμόνες και ευγενείς. Και λίγο αργότερα απονέμονται ως ηθικές επιβραβεύσεις σε καλλιτέχνες, συγγραφείς, λογίους. Τον επόμενο αιώνα (16ο) το μετάλλιο διαδίδεται ακόμη περισσότερο και αποτελεί σημαντικότατο μέσον προβολής και προπαγάνδας.
Ιωάννης Η' ο Παλαιολόγος
Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία
Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία τα μετάλλια έγιναν εξαιρετικά δημοφιλές είδος από τις αρχές του 19ου αιώνα, όταν άρχισαν να κόβονται σε ανάμνηση σημαντικών πολεμικών γεγονότων, όπως ήταν οι εκστρατείες σε διάφορα σημεία του αχανούς κράτους, κυρίως για την καταστολή των εξεγέρσεων που σημειώνονταν με πολύ μεγάλη συχνότητα και που προοιώνιζαν τον τελικό κατακερματισμό του. Οι οθωμανικές αρχές χρησιμοποίησαν το μετάλλιο για να προβάλλουν την ισχύ της αυτοκρατορίας και την αποφασιστικότητα των στρατιωτικών σωμάτων. Καθώς ήταν κατασκευασμένα με χρυσάφι και ασήμι συνδύαζαν την υλική αξία με την ηθική αμοιβή και τον δημόσιο έπαινο. Απονέμονταν κυρίως σε όσους συμμετείχαν στις εκστρατείες, αξιωματικούς, στρατιώτες και εθελοντικά σώματα. Τα χρυσά δίνονταν συνήθως στους αξιωματικούς, τα ασημένια (ή και τα χάλκινα) στους μαχητές.
Οι αξιωματούχοι της άλλοτε κραταιάς αυτοκρατορίας φρόντιζαν όχι μόνο για τη μορφή του κάθε μεταλλίου αλλά και για την τελική του εμφάνιση. Δένονταν πάντα με κορδέλες, ξεχωριστές για το καθένα, αλλά προσαρμοσμένες στην κυρίαρχη αισθητική και στους συμβολισμούς των χρωμάτων. Κυριαρχούσε το έντονο κόκκινο χρώμα, συχνά με πράσινες λουρίδες, επίσης έντονες.
Οι παραστάσεις της κύριας όψης ήταν συνήθως σχετικές με το γεγονός ή το θέμα το οποίο προέβαλλαν, ενώ στη βάση αναγραφόταν η χρονολογία της έκδοσης. Στην άλλη όψη εικονιζόταν τις περισσότερες φορές με καλλιγραφικούς αραβικούς χαρακτήρες η υπογραφή του Σουλτάνου που τα εξέδιδε (τούγκρα). Όπως είναι φυσικό, η χρονολόγηση γινόταν πάντα σύμφωνα με το μουσουλμανικό ημερολόγιο. Για παράδειγμα, το μετάλλιο που κόπηκε το 1850 για την εξέγερση της Βοσνίας φέρει την χρονολογία 1266.
Ένα από τα πρώτα μετάλλια αυτής της σειράς κόπηκε το 1801, με αφορμή τα πολεμικά γεγονότα της Αιγύπτου. Ο σουλτάνος Σελίμ ο Γ' απένειμε μεγάλο αριθμό αναμνηστικών μεταλλίων στους Άγγλους που είχαν ταχθεί στο πλευρό των Οθωμανών και απέναντι στους Γάλλους. Μετά το 1830 τα μετάλλια γίνονται καθεστώς στα παλάτια της Πόλης. Κόβονται με κάθε ευκαιρία, κυρίως μετά από σημαντικά πολεμικά γεγονότα, κυρίως αυτά που επιθυμεί να προβάλει η Υψηλή Πύλη. Ο πόλεμος της Συρίας (Άκρα) του 1840, η νίκη εναντίον των Κούρδων Ανταρτών το 1846, οι ξεσηκωμοί στην Υεμένη (1846) και στη Βοσνία τον ίδιο χρόνο, ο Κριμαϊκός Πόλεμος (1854), γίνονται θέματα μεταλλίων. Ακόμη και οι περίφημες οθωμανικές μεταρρυθμίσεις (τανζιμάτ) αποτυπώθηκαν σε αναμνηστικό μετάλλιο κατά τη δεκαετία του 1850, στα χρόνια του Αμπντούλ Μετζίτ.
ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Borner, L. 1997. Die Italienischen Medaillen der Renaissance und des Barock. Berlin.
Erüreten, Metin 2001. Osmanli Madalyalari ve Nisanlari Belgelerle Tarihi / Ottoman Medals and Orders. Documented History. Istanbul.
Zürcher, E.J. 1984. The Unionist Factor. The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement. Leiden: E. J. Brill.
Δετοράκης, Θ. 1986. Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο.
Καλομενόπουλος, Ν. 1894. Κρητικά: ήτοι τοπογραφία και οδοιπορικά της νήσου Κρήτης. Αθήνα.
Λαμπρινάκης, Εμμ. 1890. Γεωγραφία της Κρήτης. Ρέθυμνο.
Μπέλλας, Τ. (επιμ.) 2001. Ιλίου Mέλαθρον 2000. Tο Nομισματικό Mουσείο στο κατώφλι του 21ου αιώνα. Αθήνα: Nομισματικό Mουσείο.
Σταυρινίδης, Ν. 1975-1985. Μεταφράσεις Τουρκικών Ιστορικών Εγγράφων αφορώντων εις την Ιστορία της Κρήτης, τόμοι Α-Ε. Ηράκλειο: Δήμος Ηρακλείου.
Ψιλάκης, Β. 1970. Ιστορία της Κρήτης από της ανώτατης αρχαιότητας μέχρι των καθ’ ημών χρόνων (μεταγλωττισμένη). Αθήνα: Αρκάδι.
