Η ιστορία του ανθρώπου ανάμεσα από αιώνες και χιλιετίες, στην εξέλιξή του από το χθες στο σήμερα, είναι μοιραία ταυτισμένη με την ιστορία και την εξέλιξη του αλόγου. Στην ειρήνη και τον πόλεμο οι λαοί και τα έθνη επενδύουν στο άλογο. Κατ’ αρχή γίνεται τροφή σαν θήραμα, κατόπιν εξημερώνεται και υπάρχει σαν το καλύτερο μέσο επιβίωσης του ανθρώπου και στον καθημερινό αγώνα για την κατάκτηση της φύσης και στην προστασία του από τους εχθρούς.
Η αξία του αλόγου για τις υπηρεσίες που προσέφερε στον άνθρωπο, και το ρόλο που έπαιξε γενικότερα στην επιβίωση και εξέλιξή του, εμπεριέχεται κατά τη γνώμη μου στους στίχους ενός τραγουδιού των Ouled Nait, νομαδικής φυλής της Νότιας Αλγερίας που παραθέτουμε σε ελεύθερη μετάφραση (από άρθρο του Francis Puyalte, HISTORIA No 440, p. 16):
“Αγαπάτε τα άλογα, φροντίζετέ τα
Απ’ αυτά η τιμή, απ’ αυτά η ομορφιά…
Το άλογό μου αξίζει περισσότερο απ’ όλα
Περισσότερο από τον πατέρα μου και τους θείους μου
Περισσότερο απ’ όλα τα καλά αυτής της γης …”
Το Κρητικό άλογο ανήκει σε μια ξεχωριστή ράτσα αλόγου. Δημιουργήθηκε το πιθανότερο από τη διασταύρωση του ιθαγενούς αλόγου με το αραβικό. Τα χρονικά πλαίσια αυτής της διασταύρωσης προφανώς τοποθετούνται την περίοδο της Αραβοκρατίας στην Κρήτη (824-961 μ.Χ.), επειδή το αραβικό άλογο φαίνεται να έρχεται στην Κρήτη από την Ανδαλουσία τη συγκεκριμένη περίοδο.
Αναφορά στο Κρητικό άλογο γίνεται από τους περιηγητές Tournefort και Sonini που επισκέφτηκαν την Κρήτη τα έτη 1701 και 1778 αντίστοιχα. Παρατηρούν και οι δύο ότι το Κρητικό άλογο είναι βερβερικής
καταγωγής και μάλιστα κατά τον Sonini είναι πολύ εκφυλισμένο από απόψεως μορφής και ομορφιάς. Τονίζεται όμως η δύναμη που διαθέτει το Κρητικό άλογο αλλά και η ικανότητά του να βαδίζει στο πιο ανώμαλο έδαφος με σιγουριά και σταθερότητα. Η πρώτη όμως ουσιαστική αναφορά στο Κρητικό άλογο γίνεται από τους Οθωμανούς το 1895, οπότε παραδέχονται ότι η Κρήτη διαθέτει μια ξεχωριστή ράτσα αλόγου με ειδικό τρόπο βαδίσματος (rahvan), και απαγορεύουν την εξαγωγή του από την Κρήτη, με σκοπό την προστασία της ράτσας. Όλες οι παραπάνω αναφορές για το Κρητικό άλογο προέρχονται από
το άρθρο του κ. Ι.Μ. Καραβαλάκη, συνταξιούχου Επιθεωρητή Κτηνιατρικής Κρήτης, δημοσιευμένη στην εφ. ΔΗΜΟΚΡΑΤΗΣ (20-8-1988) και με τίτλο «Η Προστασία της ιστορικής πανίδας της Κρήτης».
Αγνοούμε το πόσο κράτησε η απαγόρευση εξαγωγής του Κρητικού αλόγου και δεν έχομε καμία απολύτως αναφορά για την εξέλιξή του. Το 1985 για πρώτη φορά η Επιθεώρηση Κτηνιατρικής Κρήτης πραγματοποίησε έρευνα για το Κρητικό άλογο και μάλιστα κατέγραψε περί τα 80 άλογα σε όλη την Κρήτη.
Δυστυχώς όμως και μετά από αυτή την καταγραφή δεν έγινε τίποτα ουσιαστικό από κάποιο φορέα κρατικό ή ιδιωτικό για την προστασία και διατήρηση του Κρητικού αλόγου. Συγκεκριμένοι άνθρωποι προσπάθησαν να συμβάλουν στη διατήρηση του Κρητικού αλόγου. Αξίζει να μνημονευθεί το παράδειγμα του Νίκου Γαβαλά (από τον Βοριά Ηρακλείου) ο οποίος διέθετε επί χρόνια ένα από τους καλύτερους επιβήτορες δωρεάν και μάλιστα παρέθετε και φιλοξενία στους κατόχους των φοράδων.
Το Κρητικό άλογο είχε την ίδια τύχη με τα άλογα των άλλων περιοχών της Ελλάδας. Ενώ το 1962
υπήρχαν στην Ελλάδα 329.000 άλογα, το 1988 υπήρχαν μόνο 60.000 – πολλά από αυτά τα άλογα
μεταφέρθηκαν στην Ιταλία, για να γίνουν κονσέρβες (Εφ. ΤΑ ΝΕΑ 6-10-1989, σελ. 38). Το άλογο
που επί χιλιάδες χρόνια υπηρετούσε τον άνθρωπο, στα τέλη του 20ου αιώνα εκτοπίζεται, με την εισβολή της μηχανής, και γίνεται τροφή - κονσέρβα…
ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΑΛΟΓΟΥ
Το ύψος του κυμαίνεται από 1.35-1.47 μ. Έχει λεπτά άκρα και πολύ σκληρές οπλές. Το κεφάλι είναι μικρό και το στήθος στενό. Το τρίχωμά του είναι κοντό και αυξομειώνεται ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες και το υψόμετρο διαμονής του. Τα κυρίαρχα χρώματα είναι το ορφνόν, το μαύρο, το ανοιχτό καφέ, ακόμα και το λευκό-γκρίζο (ψαρή φοράδα). Η χαίτη είναι πλούσια και υπάρχει χαρακτηριστική ράβδωση στη ραχοκοκαλιά. Τα αυτιά είναι μάλλον μικρά. Το κυριότερο γνώρισμα του Κρητικού αλόγου είναι ο ειδικός λεβέντικος βηματισμός που λέγεται πλαγιοτροχασμός, που σημαίνει ότι κινεί μαζί τα δεξιά πόδια και μετά πάλι μαζί τα αριστερά. Αυτό το βάδισμα παρουσιάζεται σε ελάχιστες ράτσες αλόγου ανά τον κόσμο. Τα περισσότερα άλογα καλπάζουν, δηλαδή κινούνται έχοντας το ένα πόδι στον αέρα και τα τρία στο έδαφος. Η διαφορά του Κρητικού αλόγου είναι ότι μπορεί να καλπάζει αλλά και να πλαγιοτροχάζει, ενώ ένα άλογο καλπασμού δεν μπορεί να πλαγιοτροχάζει. Δύο τουρκικές λέξεις χαρακτηρίζουν τον πλαγιοτροχασμό και κατ’ επέκταση το Κρητικό άλογο. Η πρώτη είναι ραχβάν (rahvan), που δηλώνει γρήγορο βηματισμό και η δεύτερη είναι γιοργά, που σημαίνει πλαγιοτροχάζει. Σύμφωνα με το λεξικό Δημ. Τομπαΐδη (Ελληνικά επώνυμα τουρκικής προέλευσης, σελ. 10) η λέξη γιοργάν(ιν) σημαίνει πάπλωμα στα Τουρκικά και ίσως εκφράζει μεταφορικά το στρωτό βηματισμό του Κρητικού αλόγου που δεν καταπονεί τον αναβάτη. Από τη λέξη αυτή θα πρέπει να προέρχεται το επίθετο γιοργαλίδικο που είναι η λέξη η άρρηκτα συνδεδεμένη με το Κρητικό άλογο.
Το επίθετο αυτό θα πρέπει να αναφέρεται στο άλογο που βαδίζει στρωτά, χωρίς άλματα, χωρίς σκαμπανεβάσματα, χωρίς καλπασμούς που καταπονούν τον αναβάτη. Ακόμα και αν ο αναβάτης κρατάει ένα ξέχειλο ποτήρι νερό, όταν το άλογο πλαγιοτροχάζει, δεν χύνεται ούτε σταγόνα από το ποτήρι. Επομένως, το Κρητικό άλογο ήταν το άλογο των μεγάλων αποστάσεων που μετέφερε ξεκούραστα τον αναβάτη και μπορούσε να βαδίζει και σε ομαλό αλλά και σε ανώμαλο σχετικά έδαφος. Το Κρητικό άλογο πλαγιοτροχάζει σε δύο διαφορετικές φάσεις. Στην πρώτη προχωράει με αργούς ρυθμούς λεβέντικα και σταθερά και με ταχύτητα που κυμαίνεται από 10 με 25 χιλιόμετρα την ώρα – το άλογο έχει τότε όπως λέμε “καλό ταχτάνι”. Στη δεύτερη φάση πλαγιοτροχάζει με μεγάλη δύναμη και η ταχύτητά του ξεπερνάει τα 30 χιλιόμετρα την ώρα. Τότε λέμε ότι έχει “δυνατά ζάλα”. Το καλό γιοργαλίδικο δεν πρέπει να “σπάει τα ζάλα του,” δηλαδή δεν πρέπει να εναλλάσσει τον πλαγιοτροχασμό με τον καλπασμό, αλλά πρέπει να πλαγιοτροχάζει συνεχώς και σταθερά
Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΑΛΟΓΟΥ
Το Κρητικό άλογο αναφέρεται σαν ιδιαίτερη φυλή στη μελέτη του Σμοκοβίτη, Επιζωοτολογική (Θεσ/νίκη 1970, σελ. 312), αλλά στην παγκόσμια βιβλιογραφία και συγκεκριμένα στη γαλλική εγκυκλοπαίδεια του αλόγου (ENCYCLOPEDIE DU CHEVAL p. 80) αναφέρεται σαν άλογο Πηνείας της Πελοποννήσου, στην ευρύτερη περιοχή Αμαλιάδας-Ανδραβίδας. Το τραγικό σ’ αυτή την υπόθεση είναι ότι το Κρητικό άλογο αναφέρεται σαν Πελοποννησιακό. Οι Πελοποννήσιοι όμως γνωρίζουν ότι το γιοργαλίδικο είναι το Κρητικό άλογο και μάλιστα το ονομάζουν γιοργατζίδικο. Η περιοχή της Πηνείας και γενικότερα της Αμαλιάδας ήταν και παραμένει ένα κέντρο αναπαραγωγής του Κρητικού αλόγου. Είναι επίσης γνωστό ότι τα περισσότερα άλογα της Κρήτης μετά την περιπέτειά τους στο Αλβανικό μέτωπο κατέληξαν στην Πελοπόννησο. Ο Νίκος Γαβαλάς με πληροφόρησε επίσης ότι ο ίδιος μετέφερε και πούλησε άριστους επιβήτορες στην Πελοπόνησσο μετά το 1950. Από την έρευνα που πραγματοποιήσαμε, φαίνεται ότι το Κρητικό άλογο υπάρχει σε όλη την Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου, μόνο η ονομασία του διαφέρει: γιοργαλίδικο στην Κρήτη, γιοργατζίδικο στην Πελοπόννησο και ραβανιάρικο (από το ραχβάν που προαναφέραμε) στην υπόλοιπη Ελλάδα. Σε μελέτη του δημοσιογράφου Γ. Σαραντόπουλου στο περ. Τα Αγροτικά (1984, τεύχος 1, σελ. 46-48), για το Σκυριανό άλογο, αναφέρεται ότι το Ταρπάν (μια από τις αρχαιότερες ράτσες αλόγων) πλαγιοτροχάζει.
Το Ταρπάν ξεκίνησε ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους από τη στέπα της Νότιας Ρωσίας και έφτασε μέχρι τη Δυτική Ευρώπη και τα Βαλκάνια. Φαίνεται να εξαφανίστηκε στα μέσα του 19ου αιώνα. Σήμερα όμως έχουν αναπαραχθεί στην Πολωνία άλογα της ράτσας Ταρπάν από συγγενικά τους φύλα (εξαδέλφια τους). Αν συγκρίνομε το άλογο Ταρπάν (από φωτογραφίες της Γαλλικής εγκυκλοπαίδειας (ENCYCLOPEDIE DU CHEVAL) με το Κρητικό άλογο διαπιστώνουμε την ομοιότητά τους: σχήμα και διαστάσεις κεφαλής, μέγεθος αυτιών, πόδια, ουρά, χαίτη, ακόμα και η χαρακτηριστική ράβδωση στη ραχοκοκαλιά. Επομένως, από τα εμφανή κοινά χαρακτηριστικά και από το γεγονός ότι και το Ταρπάν και το Κρητικό άλογο πλαγιοτροχάζουν, μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα για πρώτη φορά ότι το Κρητικό άλογο είναι ένας απόγονος, ίσως ο πιο γνήσιος σε όλη την Ευρώπη, του Ταρπάν. Η διασταύρωσή του αργότερα με το αραβικό άλογο κατά τη διάρκεια της Αραβοκρατίας στην Κρήτη (824-961 μ.Χ.) έδωσε αυτό που γνωρίζομε σήμερα: το περήφανο Κρητικό άλογο με τα ξεχωριστά χαρακτηριστικά, το όμορφο παράστημα, τη λεβεντιά τη γρηγοράδα, την εξυπνάδα και το ιδιαίτερο δέσιμο με τον κυριό του.
ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΑΛΟΓΟΥ
Μετά από καταγραφή που πραγματοποίησα κατά τους μήνες Φεβρουάριο - Μάρτιο 1992 (με τη βοήθεια πολλών ιδιοκτητών αλόγων σε όλη την Κρήτη) κατέγραψα 90 Κρητικά άλογα σε 62 ιδιοκτήτες. Υπήρχαν μόνο 8 έγκυες φοράδες. Είναι τόσο λίγα τα Κρητικά άλογα που μόνο στις μνήμες των παλαιοτέρων Κρητικών μπορούν να προβληθούν εικόνες από το ένδοξο παρελθόν τους. Ποιος θυμάται πια τον ταχυδρόμο, τον καλόγερο, το γιατρό, το γαμπρό, τη νύφη τους παππούδες μας πάνω στο περήφανο Κρητικό άλογο. Σήμερα το άλογο δεν συναντάται πια στους δρόμους, δεν εργάζεται στα αλώνια, δεν οργώνει, δεν κουβαλάει φορτία. Εξαφανίζεται βαθμιαία όπως ακριβώς και οι παππούδες μας στα εγκαταλελειμμένα χωριά μας που η τελευταία τους συντροφιά είναι το άλογο, το μουλάρι, το γαϊδούρι. Όλοι εμείς που θεωρούμε χρέος τη διαφύλαξη όλων των στοιχείων που ανήκουν στην παράδοση και την πολιτισμική μας κληρονομιά και δεν δεχόμαστε να συμβάλομε με την αδιαφορία μας στην εξαφάνιση του Κρητικού αλόγου, αποφασίσαμε να ιδρύσομε Σύνδεσμο με σκοπό την προστασία της Κρητικής Πανίδας. Πιστεύομε ότι με τις προσπάθειες που αρχίσαμε ήδη και δεδομένης της μεγάλης επιθυμίας μας να μην αποκοπούμε από τις ρίζες μας, το μέλλον του Κρητικού αλόγου διαγράφεται αίσιο με την προϋπόθεση ότι ο Κρητικός λαός θα ευαισθητοποιηθεί στο συγκεκριμένο θέμα.
ΦΩΤ - ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΕΝΝΑΡΑΚΗΣ
Νίκος Παναγιωτάκης |
Βιοκτηνοτρόφος - Αρχαιολόγος
