Ο οχυρωματικός περίβολος του βενετσιάνικου Χάνδακα του 15ου αιώνα που σώζεται μέχρι τις μέρες μας, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μνημεία του είδους του και λόγω της έκτασης και του βαθμού διατήρησης του σε ολόκληρη τη μεσογεio. Σήμερα τα τείχη αγκαλιάζουν την παλιά πόλη του Ηρακλείου και καταλήγουν στο θαλάσσιο φρούριο του Κούλε.
Όταν οι Άραβες κατέλαβαν την Κρήτη οργάνωσαν μεταξύ (824 961 μ.Χ.) τον Χάνδακα στη θέση του σημερινού Ηρακλείου και το περιέβαλαν με τείχη χτισμένα από πλίνθους και θεμελιωμένα σε λίθινη κρηπίδα που αποτελούνταν από ευθύγραμμα τμήματα και πύργους. Πάνω σε αυτήν τη λίθινη κρηπίδα που είχε διασωθεί ήρθαν αργότερα οι Βυζαντινοί του Νικηφόρου Φωκά (961 1204 μ.Χ.) και δημιούργησαν τα δικά τους τείχη όπου και τα επέκτειναν.
Οι Ενετοί αρχικά αρκέστηκαν στην οχύρωση που βρήκαν όταν έφθασαν στο νησί δηλαδή την υπάρχουσα αραβική βυζαντινή, επέφεραν όμως σ' αυτήν κάποιες επιδιορθώσεις προκειμένου να προστατευθούν από τις εσωτερικές αναταραχές που είχαν με τους ντόπιους. Με τον καιρό διαπιστώνοντας ότι ο τουρκικός κίνδυνος γινόταν ολοένα και πιο ορατός και απειλητικός, άρχισαν το σχεδιασμό και την ανοικοδόμηση ενός νέου οχυρωματικού περιβόλου αυτού που διασώζεται μέχρι σήμερα και περιβάλλει την παλιά πόλη.
Τα νέα τείχη σχεδίασαν μηχανικοί σταλμένοι απο την Βενετία, ο κυριότερος εκ των οποίων ήταν ο Michele Sanmicheli. Χαρακτηριστικό στοιχείο του οχυρωματικού σχεδιασμού αποτελούσαν οι προμαχώνες (Fronte Bastionato) που ήταν συνολικά επτά από ανατολικά προς τα δυτικά.
Ο Χάνδακας, με την εγκατάσταση των Ενετών στα 1211, που ονομάζεται τώρα Candia από τους νέους αποίκους, εξελίσσεται στο σπουδαιότερο κέντρο της πολιτικής στρατιωτικήςπνευματικής και εμπορικής ζωής του Νησιού, με ανάκτορο για τον δούκα μέγαρα για τους ευγενείς αποίκους ναούς για τον θρησκευόμενο λαό και κάθε άλλο στοιχείο που χαρακτήριζε μια ανάλογη πόλη του Βασιλείου της Βενετίας.
Ο σχεδιασμός και η κατασκευή της νέας οχύρωσης του Χάνδακα έγινε σε διάφορες φάσεις και κράτησε σχεδόν δύο αιώνες ξεκινώντας από τα μέσα περίπου του 15ου αιώνα. Ο νέος αμυντικός περίβολος που έχει σχήμα τριγώνου με βάση στη θάλασσα έχει περίμετρο περίπου 5 χιλιόμετρα. Την οχύρωση συμπλήρωνε, από την πλευρά του χερσαίου τμήματος τάφρος και άλλα εξωτερικά οχυρά.
ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΜΑΡΤΙΝΕΓΚΟ
Bρίσκεται στο νοτιότερο σημείο του οχυρού περιβόλου. Πήρε το όνομά του από τον Gabriele Tadini Martinengo. Ο προμαχώνας έχει συμμετρική διάταξη με ίσες τις πλευρές των μετώπων του, δυο ημικυκλικά τμήματα και δυο χαμηλές πλατείες. Σύμφωνα με τη σχεδίαση του Giulio Savorgnan, τόσο προς την ανατολική όσο και προς τη δυτική χαμηλή πλατεία οδηγούσε θολοσκεπής πύλη.
H κατασκευή του προμαχώνα Μαρτινέγκο, συνέπαισε σε μια χρονική στιγμή που τα πράγματα ήταν ιδιαίτερα δύσκολα για τους Βενετούς. Έτσι επιμηκύνθηκε μόνο η μια πύλη αυτή που οδηγούσε στην ανατολική χαμηλή πλατεία. Προκειμένου να εξασφαλιστεί η σύνδεση της δυτικής χαμηλής πλατείας με τ ο ισόπεδο του προμαχώνα, κατασκευάστηκε στη δυτική πλευρά της ένα κεκλιμένο επίπεδο. Η αντίστοιχη πύλη δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και από τότε χρησιμοποιήθηκε ως αποθηκευτικός χώρος.
ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΣΑΜΠΙΟΝΕΡΑ
Στην αρχή ονομάστηκε μικρός Μαρτινέγκο προς τιμή του Gerolano Martinengo. Αργότερα επικράτησε να λέγεται προμαχώνας Σαμπιονάρα, δηλαδή της Άμμου. Είναι ο ένας από τους δυο ακραίους προμαχώνες της οχύρωσης και έχει ανακατασκευαστεί κατά ένα μεγάλο μέρος από τους Τούρκους. Είχε ένα μόνο ημικυκλικό τμήμα, και μια χαμηλή πλατεία στη νότια πλευρά ενώ βορειοδυτικά είχε κατασκευαστεί κάθετα. Προς τη δυτική πλευρά του προμαχώνα υπήρχε διαμορφωμένος σε ψηλότερο επίπεδο, ο επιπρομαχώνας Τζάνε.
Σήμερα πάνω στον προμαχώνα υπάρχει το Γυμνάσιο Εμπορική.
ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΒΗΘΛΕΕΜ
O προμαχώνας Βηθλεέμ πήρε το όνομά του από τη μικρή εκκλησία της Παναγίας της Βηθλεέμ που βρισκόταν κοντά. Έχει τα ίδια χαρακτηριστικά και των άλλων προμαχώνων του Χάνδακα, δύο ημικυκλικά τμήματα, δύο χαμηλές πλατείες, στις οποίες οδηγούν δυο θολοσκεπείς στρατιωτικές πύλες. Στις χαμηλές πλατείες υπάρχουν χτιστές κανονιοθυρίδες και στοές εξόδου προς την τάφρο.
ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΒΙΤΟΥΡΙ
Ο προμαχώνας Βιτούρι βρίσκεται ανάμεσα στον Προμαχώνα Ιησού και τον ΠρομαχώναΣαμπιονάρα απέναντι απο τον λόφο της Αναλήψεως. Ο Προμαχώνας Βιτούρι μαζί με τονΠρομαχώνα Μαρτινέγκο ήταν οι ισχυρότεροι χερσαίοι Προμαχώνες της Κάντια, και αυτόείχε σαν αποτέλεσμα να δεχτούν, και το κυριότερο βάρος των επιθέσεων απο τους Τούρκους. Το ανατολικό μέτωπο του εκτείνεται προς την πλατεία του Αγ. Φραγκίσκου την σημερινή πλατεία Ελευθερίας, με την ιδιαιτερότητα οτι αποτελούταν απο υμικυκλικό τμήμα χωρίς χαμηλή πλατεία, ενώ το νοτιοδυτικό κατέληγε σε χαμηλή πλατεία. σε μήκος εκατόν εξήντα δύο βημάτων, απόσταση που τον έκανε ευάλωτο γιατί έχοντας απέναντι του το φρούριο του Αγιόυ Δημητρίου θανάσιμο εχθρό όλης αυτής της πλευράς της πολιτείας στο ίδιο ύψος με τα θωράκια του προμαχώνα δεν υπάρχει αμφιβολία πως δεν θα μπορούσε να στηρίξει επαρκώς την άμυνα του. Ο προμαχώνας Βιτούρι στην αρχή ονομάστηκε Γωνία Καλλέργη, έπειτα του Αγίου Ελευθερίου, από τη μικρή παλιά εκκλησία που βρισκόταν κοντά και τέλος επικράτησε να λέγεται προμαχώνας Βιτούρι .
Σήμερα το ανατολικό μέτωπο του προμαχώνα, βρίσκεται κάτω από τις επιχωματώσεις με τις οποίες σχηματίστηκε το επίπεδο στο οποίο διαμορφώθηκε η λεωφόρος Δημοκρατίας και το πάρκο Γεωργιάδη. Το δυτικό του μέτωπο σώζεται ολόκληρο. Ο χώρος της τάφρου κάτω από το ευθύγραμμο τμήμα των προμαχώνων Βιτούρι και Ιησού, έχει γίνει δημοτικός χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων.
ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΑΓΙΟΥ ΑΝΔΡΕΑ
Ο προμαχώνας Αγίου Ανδρέα στην αρχή ονομάστηκε προμαχώνας του Αγίου Πνεύματος από την ομώνυμη μικρή εκκλησία που βρισκόταν στην εξωτερική πλευρά της οχύρωσης. Το 17ο αι. επικράτησε να λέγεται προμαχώνας Αγίου Ανδρέα από την εκκλησία που βρισκόταν στο εσωτερικό της οχύρωσης. Ο ενετικόςπρομαχώνας είχε ένα μόνο ημικυκλικό τμήμα και μια χαμηλή πλατεία. Η βόρεια πλευρά του ήταν ευθύγραμμη και σ αυτήν υπήρχε η πύλη Αγίου Ανδρέα.
Οι Τούρκοιανακατασκεύασαν ολόκληρο τον προμαχώνα.
Πρέπει να αναφέρουμε οτι απο τον συγκεκριμένο Προμαχώνα έγιναν οι κρίσιμοι εφόδοιτων Τούρκων για την κατάληψη του Χάνδακα ύστερα από την προδοσία του Ανδρέα Μπαρότσι το 1668, ο οποίος υπέδειξε τα ασθενέστερα σημεία του φρουρίου στους προμαχώνες του Αγίου Ανδρέα και της Αμμουδιάς, στην ανατολική γωνία των τειχών.O προμαχώνας του Αγίου Ανδρέα βρίσκεται μεταξύ της σημερινής παραλιακής οδού και της Λεωφόρου Εθνάρχου Μακαρίου, είναι θεμελιωμένος πάνω σε σκληρό βράχο, έχει ύψος τριάντα πόδια.
.
ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΙΗΣΟΥ
Ο Προμαχώνας Ιησού βρίσκεται δίπλα απο την σημερινή Καινούργια πόρτα, πάνω στον οποίο βρίσκεται η περιοχή Βίγλα, Ο προμαχώνας Ιησού πήρε το όνομά του από τη μικρή εκκλησία του Ιησού Χριστού που βρισκόταν κοντά προς την εξωτερική πλευρά του προμα
χώνα.
Έχει δυο ημικυκλικά τμήματα και δυο χαμηλές πλατείες με κανονιοθυρίδες,
Στη χα
μηλή πλατεία της βρίσκεται το κηποθέατρο Μάνος Χατζιδάκις όπου γίνονται θεατρικές και
μουσικές εκδηλώσεις. Από το εσωτερικό της πόλης προς τις χαμηλές πλατείες οδηγούσαν
δυο θολοσκεπείς στρατιωτικές πύλες
ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΑ
Ο Προμαχώνας Παντοκράτορα στην αρχή ονομαζόταν προμαχώνας του Αγίου Αντωνίου από την ομώνυμη εκκλησία που βρισκόταν στην εξωτερική πλευρά της οχύρωσης. Μετά το 1562 επικράτησε να λέγεται προμαχώνας του Παντοκράτορα από τη μικρή ομώνυμη εκκλησία που βρισκόταν κοντά στο εσωτερικό της οχύρωσης. Η στρατιωτική πύλη προς την ανατολική χαμηλή πλατεία είχε την ιδιομορφία να αποτελεί το ένα σκέλος της μιας από τις τρεις κύριες πύλες εισόδου - εξόδου των πολιτών στο φρούριο, δηλαδή της πύλη Παντοκράτορα. Στα χρόνια που ακολούθησαν επικράτησε η ονομασία Χανιόπορτα, λόγω της εξόδου των Ηρακλειωτών προς τα Χανιά.
ΕΠΙΠΡΟΜΑΧΩΝΕΣ
Στα ενετικά τείχη του Χάνδακα κατασκευάστηκαν 4 επιπρομαχώνες.
Ο επιπρομαχώνας Μαρτινέγκo, Ζανέ, Βιτούρι, και Αγίου
Ανδρέα. Ο επιπρομαχώνας Μαρτινέγκο το ψηλότερο σημείο της οχύρωσης στον ομώνυμο προμαχώνα όπου και βρίσκεται ο τάφος του κρητικού συγγραφέα Νίκου Καζαντζάκη μαζί, με την σύντροφο του Ελένη Καζαντζάκη.
Ο επιπρομαχώνας Ζανέ, που θεμελιώθηκε σε υψηλότερο επίπεδο στη δυτική πλευρά του προμαχώνα Σαμπιονάρα και επενδύθηκε με τοιχοποιία, ο οποίος σήμερα δεν υπάρχει.
Ο επιπρομαχώνας Βιτούρι πάνω στον ομώνυμο προμαχώνα την σημερινή Βίγλα.
Ο επιπρομαχώνας Αγίου Ανδρέα ο οποίος κατασκευάστηκε από τους Τουρκούς κατά την διάρκεια ανακατασκευής του ομώνυμου προμαχώνα.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΕΝΝΑΡΑΚΗΣ
ΑΣΠΡΟΜΑΥΡΕΣ ΦΩΤ - ΒΙΚΕΛΑΙΑ
