Σε μια εποχή που οι έννοιες της παράδοσης και του λαϊκού πολιτισμού τείνουν να ισοπεδωθούν από τη λαίλαπα του ακραίου τοπικισμού και της διαστρέβλωσης χάριν της προσωπικής ή της κακώς νοούμενης τοπικής προβολής, η έκδοση από τον Πολιτιστικό Σύλλογο ενός μικρού χωριού της Μεσαράς, του Κουσέ, του οποίου η προσφορά του στην ιστορία του τόπου είναι αντιστρόφως ανάλογη του μεγέθους του, δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη και ασχολίαστη.
Ζώντας σε μια ανιστόρητη εποχή, στην οποία κάποιοι τοπικοί φορείς θεωρούν «πολιτισμό» τη δουλική αντιγραφή ξενόφερτων πολιτιστικών εκδηλώσεων, την οργάνωση παρωδιών καρναβαλικών εκδηλώσεων και γιορτών με ανούσιο περιεχόμενο αφιερωμένων στους … χοχλιούς, τη ρακή, τη σταφίδα και άλλα τοπικά εδέσματα, σαν να εξέλειπαν από κάθε χωριό αγωνιστές και ήρωες για να τιμηθούν, απόδειξη ενός πολιτιστικού επαρχιωτισμού, που κάνει την εμφάνισή του μετά τη δεκαετία του 1980, η επιθυμία καταγραφής, διάσωσης και δημοσίευσης πρωτογενούς λαογραφικού υλικού, είναι μια ευχάριστη έκπληξη στα λιμνάζοντα πολιτιστικά νερά της Μεσαράς, που αφορούν στη λαϊκή κρητική παράδοση. Με μεγάλη, επομένως, χαρά δέχτηκα την πρόταση του Πολιτιστικού Συλλόγου Κουσέ για την έκδοση των παραδοσιακών τραγουδιών του χωριού, με την πεποίθηση ότι παράδοση δεν είναι μόνο αυτό που παραλάβαμε από τις παλαιότερες γενιές, αλλά και εκείνο που θα παραδώσουμε στις επόμενες. Για τούτο ευχαριστώ και από αυτή τη θέση τα μέλη του δ.σ. του Συλλόγου για την τιμή που μου έκαναν να μου εμπιστευθούν αυτό το έργο και ελπίζω η πρωτοβουλία τους να βρει κι άλλους μιμητές, για να διασωθεί ο λαϊκός πολιτισμός στη Μεσαρά, μιας περιοχής που ελάχιστα έχουν καταγραφεί
«Το κρητικό δημοτικό τραγούδι στον Κουσέ» είναι μια συλλογή δημοτικών τραγουδιών που καταγράφηκαν στον Κουσέ της ιστορικής επαρχίας Καινουργίου του νομού Ηρακλείου. Όπως ρητά δηλώνεται στον τίτλο, δεν πρόκειται για τραγούδια που γράφηκαν στον Κουσέ, αλλά καταγράφηκαν εκεί, και σε καμία περίπτωση δεν διεκδικείται η πατρότητά τους. Εξάλλου, όπως φαίνεται και στη βιβλιογραφική αναφορά που προτίθεται σε κάθε τραγούδι, πρόκειται για παγκρήτια τραγούδια, παραλλαγές των οποίων είναι τα δείγματα της συλλογής μας.
Ο χρόνος καταγραφής του πρωτογενούς υλικού εκτείνεται σε βάθος εξήντα χρόνων, καθώς προέρχεται από διαφορετικές μικρότερες και παλαιότερες συλλογές. Τον αρχικό πυρήνα της συλλογής μας αποτέλεσε η εργασία του νεαρού, τότε (1978), σπουδαστή της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ηρακλείου, σήμερα δασκάλου και διδάκτορος του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ζαχαρία Καψαλάκη, ο οποίος κατάγεται από τον Κουσέ και ο οποίος ευχαρίστως την είχε παραχωρήσει στον γράφοντα, πριν από τη γέννηση της ιδέας της συλλογής μας, και για την ευγενική του χειρονομία τον ευχαριστώ ιδιαιτέρως και από αυτή τη θέση. Ο Ζαχαρίας Καψαλάκης στη δακτυλογραφημένη συλλογή του είχε καταγράψει αρκετές μαντινάδες και πενήντα τρία τραγούδια, από τα οποία τα τέσσερα από άλλα χωριά του νομού Ηρακλείου (Τυμπάκι, Πόμπια, Δαφνές). Τα υπόλοιπα σαράντα εννιά εντάχθηκαν στην παρούσα συλλογή με το ονοματεπώνυμο, την ηλικία του πληροφορητή και την ένδειξη (σ. Ζ.Κ) – συλλογή ΖαχαρίαΚαψαλάκη. Σ’ αυτά προστέθηκαν σαράντα τρία τραγούδια καταγραμμένα την περίοδο από το φθινόπωρο του 2011 ως την άνοιξη του 2012 από την Κουσανή καλή συνάδελφό μου βιολόγο Msc, Ουρανία Κουτσάκη, ειδικά για την έκδοση της παρούσας συλλογής. Τα τραγούδια αυτά παρουσιάζονται με το ονοματεπώνυμο του πληροφορητή, την ηλικία του και την ένδειξη (σ. Ο.Κ) –συλλογή Ουρανίας Κουτσάκη. Σε όσες περιπτώσεις πληροφορήτρια και συλλογέας ταυτίζονται, καταγράφεται το ονοματεπώνυμο και η ηλικίας της, όπως και των άλλων πληροφορητών. Η τρίτη συλλογή ανήκει στον Κουσσανό δάσκαλο Κωστή Κουρτικάκη, ογδονταεφτάχρονο σήμερα, ο οποίος το 1952 σε ηλικία 27 χρόνων κατέγραψε πλήθος πληροφοριών για την παραδοσιακή ζωή στον Κουσέ. Ανάμεσα στο λαογραφικό υλικό του καταγράφονται τραγούδια και μαντινάδες. Στη συλλογή μας εντάχθηκαν, εκτός από τις μαντινάδες, οκτώ τραγούδια και εφτά γνωμικές φράσεις με την ένδειξη σ. Κωστή Κουρτικάκη, ετών 87 (2012). Η συλλογή μας ολοκληρώθηκε με την καταγραφή ερανισμένου υλικού από παλαιότερες εκδόσεις, για το οποίο οι συλλογείς αναφέρουν ρητά ως τόπο καταγραφής τον Κουσέ. Πρόκειται για τρία τραγούδια από το βιβλίο του Θεοχάρη Δετοράκη, Ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης, Ηράκλειον 1976 και δύο από τη λαογραφική συλλογή της Ευαγγελίας Λαμπιθιανάκη-Παπαδάκη,Λαογραφία Κρήτης, Ηράκλειο 1982. Ερανισμένο υλικό αποτελούν και οι μαντινάδες για τον κλήδονα από το βιβλίο του γράφοντος Δημοτικά τραγούδια στη Μεσαρά, εκδ. Αντίλαλος 2007
Στη μεταγραφή των τραγουδιών από τις χειρόγραφες, δακτυλογραφημένες ή έντυπες συλλογές διατηρήθηκε αυτούσια η μορφή της καταγραφής τους από τους πρώτους συλλογείς. Οι όποιες παρεμβάσεις μας αφορούν στον ορθογραφικό επανέλεγχο και όχι στην φωνητική απόδοση. Ιδιαίτερη προσπάθεια για την ακριβή φωνητική απόδοση έγινε από την Ουρανία Κουτσάκη, η οποία προσπάθησε και απέδωσε την ντοπιολαλιά των πληροφορητών της. Μια προσεκτική ματιά αποκαλύπτει τη φθίνουσα πορεία των κρητισμών και την κυριαρχία της κοινής ελληνικής στη γλώσσα των κατοίκων, αποτέλεσμα του εξαστισμού της περιφέρειας. Οι κρητισμοί διατηρούνται, κυρίως, στις περιπτώσεις που το επιβάλει η μετρική.
Τα τραγούδια και οι μαντινάδες ταξινομήθηκαν ανάλογα με το περιεχόμενό τους. Όπως φαίνεται από την ταξινόμηση, καλύπτουν όλο σχεδόν το φάσμα της δημοτικής ποίησης, από τα αρχαιότερα ακριτικά ως τα σύγχρονα σατιρικά και θρησκευτικά. Το τραγούδι του Νεκρού Αδελφού και της Γυναίκας του Διγενή είναι τα παλαιότερα της συλλογής, ενώ το νεώτερο φαίνεται να είναι Το τραγούδι της Παναγίας της Καλυβιανής.
Τοπικό χαρακτήρα έχουν μόνο δυο τραγούδια, το μοιρολόι Της αδερφής και το σατιρικό Το κλέψιμο της νύφης, του οποίου η υπόθεση εξελίσσεται στον γειτονικό οικισμό Λήσταρο.
Η συλλογή αυτή είναι σημαντική αφ’ εαυτής για το πρωτογενές υλικό το ποίο περιέχει, αλλά και για ένα ακόμα λόγο: είναι η νεώτερη καταγραφή πρωτογενούς υλικού που πραγματοποιείται στη Μεσαρά και μπορεί να αποτελέσει απόδειξη του βαθμού επιβίωσης και χρήσης του παραδοσιακού τραγουδιού και λόγου στη σύγχρονη αστικοποιημένη περιφέρεια. Τα συμπεράσματα που απορρέουν από μια τέτοια αξιολόγηση του υλικού μας το καθιστούν αξιόλογο και δικαιολογούν την παρουσία του όχι μόνο ως σημείο αναφοράς για τον Κουσέ και τους Κουσανούς αλλά και για τη λαογραφική βιβλιογραφία γενικότερα.
Ηράκλειο Α.Λ
