Ξεχωριστή θέση στη γυναικεία ενδυματολογία κατέχουν τα κοσμήματα της κεφαλής και το χτένισμα που η παρουσία τους, εκτός από διακοσμητική, ήταν προστατευτική από κακό και βασκανίες. Η Κρητικοπούλα, εκτός από το ντύσιμο, πρόσεχε πολύ το χτένισμα και την κεφαλοδεσά της. Οι νέες είχαν απλωμένα τα μαλλιά στην πλάτη ελεύθερα για τις γιορτινές μέρες ή σε μακριές πλεξούδες για καθημερινές και σκόλες. Στριμμένες πλεξούδες όπως οι Βυζαντινές, ενώ αργότερα πλεγμένες όπως και σήμερα. Τις γύριζαν όμως και στεφάνι στην κεφαλή. Συναγωνίζονταν ποια θα έχει τις μακρύτερες και τις παχύτερες πλεξούδες. Γι’αυτό και περιποιούνταν τα μαλλιά τους, τα έλουζαν με αλουσά, τα άλειφαν με δαφνόλαδο και με βότανα και πιθανόν να έλεγαν και γηθειές. Χώριζαν τα μαλλιά στη μέση (ντρέτη χωρίστρα), αργότερα επινόησαν τη στραβή χωρίστρα. Επί Βενετοκρατίας οι νέες αστές έκοβαν μαλλιά γύρω από το μέτωπο και τα κατσάρωναν. Τα «είχαν δακτυλιδωμένα» και τα έστρωναν συμμετρικά στο μέτωπο. Μα και κρεμαστά τα άφηναν στο μέτωπο τα κατσαρά τους. Επί Βενετοκρατίας έκοβαν στο μέτωπο πάνω, κυρίως οι ανύπαντρες, το φλόκο, μια μόνο μπούκλα κρεμαστή. Πάνω στο φλόκο, έβαζαν ένα μικρό κόσμημα με πολύτιμο λίθο, που κι αυτός ονομάστηκε φλόκος, όπου τον φορούσαν μόνο του πάνω στο μέτωπο, στηριγμένο σ’ένα ελαφρό διάδημα ή μια λεπτή αλυσίδα, όταν πέρασε η μόδα του κομμένου βοστρύχου. Έκοβαν όμως και μαλλιά και τα άφηναν να κρέμονται από τους κροτάφους, όπως έκαναν και οι Βυζαντινές και οι Βενετσιάνες. Όσες «επλεξουδιάζονταν», έπλεκαν τις πλεξούδες παρεμβάλλοντας κορδέλες ή γαϊτάνι μεταξωτό ή χρυσό, στο οποίο οι ευπορότερες περνούσαν σπυριά μαργαριτάρια ή χρυσά νομίσματα, ενώ κάποιες άλλες έβαζαν χαντρίτσες χρωματιστές (κυρίες μπλε για το μάτι) η χοχλίδια της θάλασσας «για να πληθύνουν τα μαλλιά ωσάν τον άμμο τσης θάλασσας». Σήμερα τα μαργαριτάρια και τα χρυσά γαϊτάνια χάθηκαν και είναι ευνόητο ότι για το χτένισμα είχαν χτένια, που κι αυτά θα συμβαδίζανε με την οικονομική αντοχή. Των πλουσίων τα χτένια θα ήταν από πολύτιμα υλικά, όπως άλλωστε και των Βυζαντινών αρχοντισσών.
Η κεφαλοδεσά της Κρητικιάς ποικίλει στο πέρασμα των αιώνων. Στις παλιότερες τοιχογραφίες [του Γκερόλα (1328)], βλέπουμε τις γυναίκες να φορούν βυζαντινό τυμπάνιον (τυρμπάν) με ριγμένη την άκρη του στην ωμοπλάτη και οι νεότερες μεγάλο και χρυσοποίκιλτο. Επίσης βλέπουμε, κάποια γυναίκα να φορεί τυρμπάν (αυτή την εποχή το λέει φατσολέτο ή φατσόλι), αλλά ταυτόχρονα έχει περιορίσει τα ωραία της μαλλιά σε δίχτυ. Αυτό είναι κατάλοιπο βυζαντινής συνήθειας, μπορούσε να φορεθεί και μόνο του, χωρίς να συνοδεύεται από τυρμπάν. Το δίχτυ ήταν στολισμένο με μαργαριτάρια ή και χρυσές πούλιες. Συνήθως ήταν άσπρο με κόκκινες γραμμές ή και κόμπους για τις φτωχότερες. Με την πάροδο του χρόνου το τυρμπάν και τα φιλέ εγκαταλείφτηκαν. Το φατσόλι παύει να φοριέται γυριστό στο κεφάλι και φοριέται ριχτό και ονομάζεται σκέπη, μπόλια, βέλο, μαγνιά και μαντήλι όταν είναι τετράγωνο. Σημασία δεν έχει μόνο η λεπτεπίλεπτη ύφανση της σκέπης, μα και ο τρόπος ριξίματος. Η γυναίκα οποιαδήποτε κοινωνικής τάξης, ρίχνει με γούστο τη σκέπη πάνω στο κεφάλι της για να της ταιριάζει. Η μπόλια της Ανωγειανής και της Σφακιανής είναι πάντοτε μουσελίνα συνήθως γκρενά χρώματος με κρόσσι χρυσό ή ασημένιο (χρυσόμπολια ή αργυρόμπολια) ή είναι μόνο με κρόσσι απλό, κρουσσάτη γάζα.
Επιμέλεια-Καθοδήγηση: Καλαϊτζάκη Μαρία
