Η Δεσποτο-θεομητορική εορτή της Υπαπαντής του Κυρίου, που εορτάζεται στις 2 Φεβρουαρίου, θεωρείται στην Κρήτη μεγάλη γιορτή, από τις μεγαλύτερες του ετήσιου κύκλου. Γιορτάζεται η Παναγία, σε ανάμνηση της έλευσης του μικρού Χριστού από τους γονείς του στο Ναό των Ιεροσολύμων και της υποδοχής του από τον πρεσβευτή ιερέα Συμεών, μαζί με την ανάμνηση του γεγονότος του καθαρισμού της Παναγίας από τη λοχεία (σαραντισμός).
Την ημέρα αυτή οι έγκυες γυναίκες και οι μητέρες όλων των μικρών παιδιών τιμούν την γιορτή και κρεμούν στην εικόνα της Υπαπαντής τάματα ή κάνουν προσφορές. Σε περασμένες δεκαετίες η ημέρα αυτή ήταν αργία και κανείς άνδρας ούτε γυναίκα, δεν δούλευε. Οι μύλοι που άλεθαν, ακόμα και τις μεγάλες γιορτές, είχαν αργία εκείνη την ημέρα.
Οι μύλοι αργούν κι οι δούλοι αργούν
κι οι γαϊδάροι σκόλην έχουν.
Η Παναγία που γιορτάζει την ημέρα αυτή είναι η «Μυλιαργούσα». Γιόρταζαν οι μυλωνάδες και είχαν τάμα να πάνε άρτους και να ανάψουν μια λαμπάδα στη χάρη της. Λέγανε πώς αν δεν σταματήσουν οι μυλωνάδες να δουλεύουν θα σταματήσουν οι μύλοι μόνοι τους!
Ημέρα καιρικών προβλέψεων
Στις προβιομηχανικές κοινωνίες η Υπαπαντή ήταν ημέρα καιρικών προβλέψεων. Ότι καιρό κάνει την ημέρα αυτή θα συνεχίσει να κάνει για σαράντα μέρες, αν και σε περιοχές της Κρήτης πίστευαν πως αν ο καιρός είναι καλός αυτή την ημέρα, ο χειμώνας θα κρατήσει πολύ. Ο αγροτικός πληθυσμός αγωνιούσε για την τύχη της παραγωγής του. Τα σπαρτά βρίσκονται σε κρίσιμη περίοδο, έχουν φυτρώσει αλλά δεν έχουν καρπίσει και αν την ημέρα αυτή βρέξει θα τα βοηθήσει να κλείσουν τον κύκλο τους, όπως θα βοηθήσει και τα υπόλοιπα γεννήματα της γης.
Παπαντή καλοβρεμένη κι η κοφίνα γεμισμένη.
Καλοκαιριά της Παπαντής, μαρτιάτικος χειμώνας.
Γιορτή των ξυλουργών του Ηρακλείου
Ο δημοσιογράφος – Λαογράφος Νίκος Ψιλάκης καταγράφοντας τα έθιμα της μεγάλης γιορτής στην Κρήτη αναφέρει για το πώς γιόρταζαν οι Ηρακλειώτες την ημέρα αυτή. «Στο Ηράκλειο γινόταν παλιότερα μεγάλη γιορτή και ήταν υποχρεωτική η συμμετοχή των ξυλουργών. Πήγαιναν σύσσωμοι στην εκκλησία με τη σημαία της συντεχνίας τους και ένας απ’ αυτούς έπαιρνε την εικόνα στο σπίτι του όπου στρωνόταν πλούσιο τραπέζι με τις μυζηθρόπιτες να κυριαρχούν. Η Υπαπαντή ήταν η προστάτιδα του εσναφίου τους.
Ιδιαίτερα λαμπρός ήταν ο εορτασμός της Υπαπαντής στο Μεγάλο Κάστρο, στα χρόνια της οθωμανικής κατοχής. Ο μοναδικός ορθόδοξος ναός που υπήρχε στην πόλη και ανήκε στην Εκκλησία της Κρήτης ήταν κατά το ήμισυ αφιερωμένος στην Υπαπαντή. Είναι ο παλιός (μικρός) Άγιος Μηνάς που εγκαινιάστηκε στα 1735. Η εικόνα του τέμπλου (1746) έχει φιλοτεχνηθεί από τον σπουδαίο μεταβυζαντινό ζωγράφο Γεώργιο Καστροφύλακα».
Στην Κρήτη υπάρχουν τρείς σπηλαιώδεις ναοί αφιερωμένοι στην Υπαπαντή. Στο Ακρωτήρι κοντά στο ιστορικό μοναστήρι του Γουβερνέτου η Παναγία η Αρκουδιώτισσα και δυό στο νομό Ρεθύμνου, στον Αβδελά πρ. κοινότητας Αγίου Μάμαντος και στο Μαριού Αγ. Βασιλείου.
Παναγία η «Καρυδιανή» στους Μύθους Ιεράπετρας
Η Μονή Καρυδίου βρίσκεται στην περιοχή του δημοτικού διαμερίσματος Μύθων του Δήμου Ιεράπετρας, βορειοδυτικά του χωριού, σε υψόμετρο 750. Είναι ένα από τα μοναστήρια στην επαρχία Ιεράπετρας που ήκμασαν κατά τα τέλη του 16ου και τις αρχές του 17ου αιώνα με άγνωστη ιστορία, άγνωστους κτήτορες και άγνωστους μοναχούς. Η τοπική παράδοση αναφέρει ότι η «Παναγία η Καρυδιανή» ήταν μοναστήρι με πολλούς μοναχούς. Μέχρι τη δεκαετία του 1920 ήταν μετόχι της μεγάλης μονής Φανερωμένης Γουρνιών.
Η τοποθεσία Καρύδι είναι ένα ονειρικό τοπίο, ένα μικρό πλάτωμα στις νότιες υπώρειες των Λασιθιώτικων βουνών, που μοιάζει με μπαλκόνι στα φρύδια της Δίκτης. Κάπου στη μέση του πλατώματος αναβλύζουν νερά πηγής, τα οποία κάποτε έδιναν ζωή και ζωντάνια σε ολόκληρη την περιοχή. Σήμερα η μεγαλύτερη ποσότητα έχει μεταφερθεί για ύδρευση του χωριού.
Η μονή σήμερα
Μετά το θάνατο του ιερομόναχου Μελέτιου Τσιχλάκη η μονή άρχισε να παίρνει την «κατιούσα». Εντάχθηκε ως «ξωμονάστηρο» στην ενορία Μύθων και λειτουργούσε μόνο σε μεγάλες γιορτές. Τα πρώτα χρόνια η μονή ίσως είχε τελείως εγκαταλειφθεί, με συνέπεια ν’ αρχίσει σταδιακά η ερείπωση των κτισμάτων της. Κατέρρευσαν τότε τα κελιά, που έγιναν άμορφος σωρός ερειπίων. Εγκαταλείφθηκε η περιουσία της μονής, η οποία τελικά πουλήθηκε.
Το ξωμονάστηρο ξαναπήρε ζωή επί εφημερίας, του Παπα-Ηλία Ν. Χρηστάκη. Άρχισε τότε να λειτουργείται τρεις τουλάχιστο φορές το χρόνο, καθώς και όλο το Δεκαπενταύγουστο. Μετά το θάνατο του ιερέα Χρηστάκη, οι ιερείς που τον διαδέχθηκαν, πατήρ Ιωάννης Ζερβάκης, που σήμερα είναι εφημέριος της Ενορίας Νέας Ανατολής Ιεράπετρας, και ο μακαριστός Ιωάννης Κριτσωταλάκης, συνέχισαν το έργο των προκατόχων.
O νέος εφημέριος της Ενορίας, πατήρ Γεώργιος Μανθαιάκης θα λειτουργήσει την Κυριακή της Υπαπαντής στη μονή Καρυδίου μαζί με τον Αρχιμανδρίτη π. Κύριλλο Διαμαντάκη, αρχιγραμματέα της Ιεράς Επαρχιακής Συνόδου της Εκκλησίας της Κρήτης.
Η τοποθεσία Καρύδι είναι ένα ονειρικό τοπίο, ένα μικρό πλάτωμα στις νότιες υπώρειες των Λασιθιώτικων βουνών, που μοιάζει με μπαλκόνι στα φρύδια της Δίκτης. Κάπου στη μέση του πλατώματος αναβλύζουν νερά πηγής, τα οποία κάποτε έδιναν ζωή και ζωντάνια σε ολόκληρη την περιοχή. Σήμερα η μεγαλύτερη ποσότητα έχει μεταφερθεί για ύδρευση του χωριού.
Η μονή σήμερα
Μετά το θάνατο του ιερομόναχου Μελέτιου Τσιχλάκη η μονή άρχισε να παίρνει την «κατιούσα». Εντάχθηκε ως «ξωμονάστηρο» στην ενορία Μύθων και λειτουργούσε μόνο σε μεγάλες γιορτές. Τα πρώτα χρόνια η μονή ίσως είχε τελείως εγκαταλειφθεί, με συνέπεια ν’ αρχίσει σταδιακά η ερείπωση των κτισμάτων της. Κατέρρευσαν τότε τα κελιά, που έγιναν άμορφος σωρός ερειπίων. Εγκαταλείφθηκε η περιουσία της μονής, η οποία τελικά πουλήθηκε.
Το ξωμονάστηρο ξαναπήρε ζωή επί εφημερίας, του Παπα-Ηλία Ν. Χρηστάκη. Άρχισε τότε να λειτουργείται τρεις τουλάχιστο φορές το χρόνο, καθώς και όλο το Δεκαπενταύγουστο. Μετά το θάνατο του ιερέα Χρηστάκη, οι ιερείς που τον διαδέχθηκαν, πατήρ Ιωάννης Ζερβάκης, που σήμερα είναι εφημέριος της Ενορίας Νέας Ανατολής Ιεράπετρας, και ο μακαριστός Ιωάννης Κριτσωταλάκης, συνέχισαν το έργο των προκατόχων.
O νέος εφημέριος της Ενορίας, πατήρ Γεώργιος Μανθαιάκης θα λειτουργήσει την Κυριακή της Υπαπαντής στη μονή Καρυδίου μαζί με τον Αρχιμανδρίτη π. Κύριλλο Διαμαντάκη, αρχιγραμματέα της Ιεράς Επαρχιακής Συνόδου της Εκκλησίας της Κρήτης.
Το πανηγύρι της Υπαπαντής στη Γέργερη
Ένα νέο πανηγύρι την ημέρα της Υπαπαντής 2 Φεβρουαρίου, έχει προστεθεί από το 1991 στη Γέργερη Ηρακλείου. Η Γέργερη είναι μεγάλος οικισμός του Δήμου Γόρτυνας του Νομού Ηρακλείου, σε υψόμετρο 527 μέτρα. Ο εφημέριος του χωριού πατήρ Σταύρος Ξημεράκης που υπηρετεί την τοπική εκκλησία από το 1977 σε επικοινωνία, μου ανάφερε: «Ο περικαλλής ναός της Υπαπαντής θεμελιώθηκε το 1970 και τα εγκαίνια του έγιναν το 1991. Το πανηγύρι είναι νέο και δεν είναι ευρύτερα γνωστό στην περιοχή. Το μεγάλο παραδοσιακό πανηγύρι του χωριού είναι του Αγίου Γεωργίου και γιορτάζει ο ενοριακός ναός του χωριού. Ο ναός της Υπαπαντής στο κέντρο του χωριού είναι ρυθμού βυζαντινού (εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο) πολύ μεγαλύτερος του ενοριακού, με μεγάλη χωρητικότητα».
Στη Γέργερη υπάρχουν ακόμα σημαντικοί ναοί: Μεταμόρφωση του Σωτήρος, με μαρμάρινα μέλη αρχαιοτέρου ναού (εντός του οποίου είχαν σφαχτεί) από τους Τούρκους πολλοί Χριστιανοί, ο Άγιος Γεώργιος, ο Άγιος Στυλιανός και ο Προφήτης Ηλίας. Ο τελευταίος βρίσκεται σε βράχο μέσα στο χωριό και οικοδομήθηκε το 1905. Σε μικρή απόσταση είναι κτισμένη η Παναγιά η Κερά με τοιχογραφίες του 1443, αλλά καπνισμένες. Από τη θέση αυτή τουφέκισαν οι Γερμανοί 25 κατοίκους της Γέργερης.
Στη Γέργερη υπάρχουν ακόμα σημαντικοί ναοί: Μεταμόρφωση του Σωτήρος, με μαρμάρινα μέλη αρχαιοτέρου ναού (εντός του οποίου είχαν σφαχτεί) από τους Τούρκους πολλοί Χριστιανοί, ο Άγιος Γεώργιος, ο Άγιος Στυλιανός και ο Προφήτης Ηλίας. Ο τελευταίος βρίσκεται σε βράχο μέσα στο χωριό και οικοδομήθηκε το 1905. Σε μικρή απόσταση είναι κτισμένη η Παναγιά η Κερά με τοιχογραφίες του 1443, αλλά καπνισμένες. Από τη θέση αυτή τουφέκισαν οι Γερμανοί 25 κατοίκους της Γέργερης.
Παναγία η «Αρκουδιώτισσα» στο Ακρωτήρι Χανίων
Το Ακρωτήρι Χανίων είναι μια ενδιαφέρουσα χερσόνησος με μοναδικό φυσικό κάλος και ένας τόπος με αξιοσημείωτα θρησκευτικά μνημεία που μαρτυρούν την παράδοση του τόπου. Μια από τις περιοχές του Ακρωτηρίου με παράδοση στον μοναχισμό και τον ασκητισμό είναι το φαράγγι «Αυλάκι» ή «Καθολικό» που ξεκινάει από τη μονή Γουβερνέτου.
Ένα κατηφορικό μονοπάτι μέσα στο φαράγγι σε οδηγεί στη σπηλιά της Αρκούδας ή της Παναγίας Αρκουδιώτισσας. Ο Αρκουδόσπηλιος απέχει 2 χιλιόμετρα βόρεια-βορειοανατολικά από την μονή και η πορεία είναι εύκολη. Ο σπηλαιώδης ναός της Παναγίας, με θύρωμα ενετικής περιόδου, καταλαμβάνει μικρό τμήμα του σπηλαίου. Κοντά στην είσοδο του σπηλαίου υπάρχει ένας γκρίζος σταλαγμίτης με μορφή αρκούδας και μια μικρή λιμνούλα μπροστά του. Οι περιηγητές που επισκέφτηκαν την Κρήτη κατά το 18ο και το 19ο αιώνα εντυπωσιάστηκαν από το σπήλαιο και το πέτρινο ομοίωμα αρκούδας.
Ο ναός είναι αφιερωμένος στην Υπαπαντή του Χριστού και πολλοί κάτοικοι της περιοχής πηγαίνουν στη σπηλιά και διανυκτερεύουν το προηγούμενο βράδυ, φέρνοντας μαζί τους φαγητό και κρασί. Για να ζεσταθούν ανάβουν φωτιές στο εσωτερικό της σπηλιάς, γι αυτό η οροφή του σπηλαίου μαυρισμένη.
Τα κτήρια στα οποία διέμενε ως τον 19ο αιώνα μοναχός (ή μικρός αριθμός μοναχών) για την εξυπηρέτηση των προσκυνητών είναι σήμερα ερειπωμένα. Τα ερείπια του παλιού ασκηταριού, που λειτούργησε ως εξάρτημα της μονής Γουβερνέτου, διατηρούνται ακόμη.
Ο Αρκουδόσπηλιος ήταν χώρος λατρείας από τα προϊστορικά χρόνια, όπως μαρτυρούν επιγραφές που βρέθηκαν στη σπηλιά, αφιερωμένες στον Απόλλωνα και την Άρτεμη. Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, στην σπηλιά λατρεύονταν χιλιάδες χρόνια πριν η θεά Άρτεμις, που οι Πελασγοί πίστευαν ότι είχε μορφή αρκούδας. Ήταν εύκολο λοιπόν να θεωρηθεί ιερός τόπος ένα σπήλαιο που μέσα του βρίσκεται σταλαγμίτης με το σχήμα του ζώου αυτού.
ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ ΣΤΟ ΧΩΡΙΟ ΑΥΛΗ
ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΙΝΩΑ ΠΕΔΙΑΔΑΣ
ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΑΝΕΣ
ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ
Λεωνίδας Κουδουμογιαννάκης
