«Δεν θέλει λάβει ουδείς εις ενέχυρον την άνω, ούτε την κάτω, πέτραν
του μύλου, διότι ζωήν λαμβάνει ως ενέχυρον»
O χειρόμυλος είναι ο απλούστερος τύπος μύλου που λειτουργούσε
με τη δύναμη των χεριών του ανθρώπου. Απαραίτητο εργαλείο σε κάθε σπίτι.
«Ο δρόμος κι ο χειρόμυλος αμέλεια δε θέλουν»
Όταν αλέθει ο χειρόμυλος ακούγεται ένας χαρακτηριστικός μακρόσυρτος ήχος
«Ας χερομυλίζει η γρα κι ας γούζεται ο γέρος»
Ο χειρόμυλος αποτελείται από δυο στρογγυλές πέτρινες πλάκες με λείες επιφάνειες. Η διάμετρός τους είναι 0,40 έως 0,50 του μέτρου.
Η κάτω πέτρα , που ήταν ελαφρώς κοίλη, της οποίας η επίσημη ονομασία είναι «Μύλη» προέρχεται από σκληρό πέτρωμα, αποτελεί το ακίνητο-σταθερό τμήμα του χειρόμυλου.
Στο κέντρο υπάρχει τρύπα στην οποία έχει τοποθετηθεί –σφηνωθεί
σταθερά ένας κατακόρυφος ξύλινος άξονας, διαμέτρου 0,04 έως 0,05 του
μέτρου.
Η επάνω πέτρα της οποίας η επίσημη ονομασία είναι: Επιμύλιο, Αλέτης, ή
Όνος, είναι πιο λεπτή (από την κάτω), και στο κέντρο της υπάρχει μια κυκλική τρύπα, σχήματος ανεστραμμένου κώνου. Κοντά στην άκρη της υπάρχει άλλη τρύπα στην οποία σφηνώνεται ξύλινη, κατακόρυφη χειρολαβή. Η πάνω πέτρα τοποθετείται έτσι ώστε η τρύπα που υπάρχει στο κέντρο της να μπει στον άξονα που υπάρχει στο κέντρο της κάτω. Ο χειριστής, με το ένα χέρι του ρίχνει σιτάρι στην κωνική τρύπα και με το άλλο του, την περιστρέφει με τη χειρολαβή. Με τη διαδικασία αυτή, οι κόκκοι του σιταριού, πέφτουν ανάμεσα στις δυο πέτρες και συνθλίβονται.
Άλεθαν το σιτάρι, τη φάβα, το κριθάρι, τα ρεβίθια και άλλα.
Κατά διαστήματα με ένα μπίκο (εργαλείο σιδερένιο οδοντωτό ) χαράζανε την κάτω πέτρα για να γίνει λίγο τραχιά για να μπορεί να τρίβει πιο εύκολα τον καρπό.
Η χειρομυλόπιτα
Άλεθαν το σιτάρι στο χειρόμυλο . Κοσκίνιζαν το χοντρό και έβγαζαν το χοντράλευρο. Με αυτό ζύμωναν χωρίς προζύμι μια πίτα χωρίς λάδι στο τηγάνι και την έτρωγαν ζεστή.
“ Να ΄ χαμε κι είντα να ‘ χαμε σαράντ΄ αυγά σφουγγάτο και μια χειρομυλόπιτα σαν τ΄ αλωνιού τον πάτο” και
« Σα ντη χειρομυλόπιτα θα σε τουλουπανίασω , να σε ρουφώ να σε φιλώ μέχρι να σε χορτάσω»
