Ο Μιχάλης Κοκολάκης γεννήθηκε στη Νεάπολη Μεραμπέλλου το 1921. Το 1940 εισήχθη στην Ιατρική Σχολή Αθήνας. Η κήρυξη του πολέμου τον βρήκε στην Κρήτη. Από τις πρώτες μέρες της Κατοχής πρωτοστάτησε στη συγκρότηση της ΟΚΝΕ και της Μετωπικής Απελευθερωτικής Οργάνωσης Νεολαίας Μεραμπέλλου.
Το 1942 έγινε μέλος και γρήγορα στέλεχος του ΚΚΕ. Δούλεψε σε όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις των ΕΑΜ – ΕΛΑΣ στο νομό Λασιθίου. Από τις αρχές του 1945, έγινε γραμματέας του ΚΚΕ νομού Λασιθίου. Πήρε μέρος στο 7ο συνέδριο του ΚΚΕ (Οκτώβρης 1945) και στη Πανελλαδική Οργανωτική Συνδιάσκεψη (Απρίλης 1946). Ήταν επίσης μέλος της Ολομέλειας της Ε. Π. Κρήτης του ΚΚΕ, του ΕΑΜ και του ΔΣΕ Ανατολικής Κρήτης.
Το Μάη του 1947 συνελήφθη, βασανίστηκε και φυλακίστηκε στις φυλακές Ηρακλείου, Χανίων, Νεάπολης, Ιτζεδίν, μέχρι τον Ιούνη του 1959, ως υπόδικος του Εκτάκτου Στρατοδικείου Ηρακλείου, για παράβαση του Γ’ Ψηφίσματος. Το Κακουργιοδικείο (των ενόρκων) Ηρακλείου τον αθώωσε παρά την πρόταση του εισαγγελέα για την καταδίκη του σε θάνατο. Ωστόσο, δεμένο τον παρέλαβε από το Δικαστήριο η Ασφάλεια Ηρακλείου που τον παρέδωσε, μετά τη γνωστή περιποίηση, στην Ασφάλεια Νεάπολης κι από κει παραδόθηκε ως ανυπότακτος για «αναμόρφωσης» στο Γ.Ε.Τ.Ο. Μακρονήσου, απ’ όπου απολύθηκε τέλη του 1952. Συνέχισε τις σπουδές του, και από το 1956 ασκεί το επάγγελμα το γιατρού. Παρέμεινε πάντα πιστός και συνεπής αγωνιστής.
Τα τελευταία χρόνια ασχολήθηκε με την καταγραφή των αγώνων του λαού της Ανατολικής Κρήτης 1941-1947, γράφοντας αυτό το «ιστόρημα», όπως τόσο σεμνά ονομάζει τούτο το συγκλονιστικό χρονικό της εποποιίας, βασισμένος σε μαρτυρίες και ντοκουμέντα, μένοντας πάντα ο ίδιος διακριτικά στη άκρη του πλάνου ακόμα κι όταν οι μαρτυρίες είναι προσωπικές του. ΠΡΟΛΟΓΟΣ «Δεν μπορείς να κάμεις δούλο ένα λαό, αν δεν πάρεις την ψυχή του, αν δε σβήσεις την ιστορία του. Κι όταν δεν μπορείς να το κάνεις αυτό, να τη διαστρεβλώσεις». Οι κάθε λογής εχθροί και μερικοί άσπονδοι φίλοι βάλθηκαν ή να αποσκοπήσουν ή να διαστρεβλώσουν την ιστορία της Αντίστασης. Έτσι, χρέος κάθε τίμιου αγωνιστή είναι να γράψει ό,τι θυμάται, γι’ αυτή την ιστορική περίοδο, που είναι η λαμπρότερη των νεότερων χρόνων. Μόνο όταν μάθεις την ιστορική αλήθεια, μπορείς να παλέψεις αποτελεσματικά και σήμερα.
Για να πας πιο πέρα, πρέπει να γνωρίζεις τι έχει γίνει ως τώρα, και όσο καλύτερα και βαθύτερα το γνωρίζεις, τόσο καλύτερα προχωρείς, με ασφάλεια, με γνώση και βάθος, με σιγουριά για το μέλλον. Η περίοδος των λαϊκών εθνικών αγώνων της Κατοχής στο νομό μας καθοδηγήθηκε από το ΚΚΕ, το ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ, την ΕΠΟΝ. Γι’ αυτό η ιστορική εκείνη περίοδος ξετυλίγεται με κεντρικό άξονα τη δράση των πιο πάνω οργανώσεων. Οι συνθήκες που επακολούθησαν — συνθήκες άγριων διωγμών, τρομοκρατίας, εμφύλιου πολέμου, ξένων επεμβάσεων — κατέστρεψαν κάθε γραπτό ντοκουμέντο. Τα αρχεία των οργανώσεων κάηκαν ή καταστράφηκαν ή κατασχέθηκαν. Έτσι σήμερα δε βρίσκεται σχεδόν τίποτα. Τούτη την ανάγκη προσπαθεί να καλύψει το πιο κάτω ιστόρημα σαν μια παράγραφος της ιστορίας της Εθνικής Αντίστασης. Τούτο το γραφτό είναι μια μαρτυρία, ενός ανθρώπου εκείνης της εποχής, που πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση.
Σήμερα δούλεψε όσο μπορούσε τη μνήμη του και με ελάχιστα στοιχεία που βρήκε, κατόρθωσε να το παρουσιάσει, για να αποτελέσει το ερέθισμα να γραφτεί η ιστορία τού τόπου μας από πολλούς άλλους κι από ειδικούς αργότερα. Ας μου συγχωρηθεί λοιπόν κάθε παράλειψη και κάθε τυχόν αθέλητη ανακρίβεια, ως και το ύφος, γιατί δεν είμαι λογοτέχνης.
Το ιστόρημα τούτο ακολουθεί τη χρονολογική σειρά των γεγονότων. Επαναλαμβάνει τις δραστηριότητες των οργανώσεων καθώς αναπτύσσονται σε κάθε χρονική περίοδο. Περιέχει μνήμες και αφηγήσεις συναγωνιστών που έπαιξαν σπουδαίο ρόλο τα ηρωικά εκείνα χρόνια. Αφιερώνεται στην άσβηστη μνήμη των κομμουνιστών, των συναγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης, όλων των πατριωτών, επώνυμων και ανώνυμων, που πέσανε πολεμώντας για Λεύτερη, Ανεξάρτητη και Δημοκρατική Πατρίδα στα χρόνια της Κατοχής και των μεταπελευθερωτικών αγώνων. Τέλος, πρέπει να σημειώσω ότι χωρίς την ενθάρρυνση του σ. Μίμη Ανδρουλάκη, που με βαθιά αγάπη για τον τόπο μας με παρότρυνε, και δίχως την αγάπη, τη φροντίδα και την πολύτιμη επιμέλεια του εκδότη σ. Μανόλη Βασιλάκη, δε θα ‘ταν δυνατό να εκδοθεί το χρονικό τούτο. Τους εκφράζω από τη θέση αυτή την ευγνωμοσύνη και τις ευχαριστίες μου. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Για το μαζικό λαϊκό κίνημα και το ΚΚΕ κατά την προπολεμική ιστορική περίοδο, προ του 1940, δεν είμαι αρμόδιος να πω πολλά πράγματα. Μα απ’ ό,τι έχω ακούσει και μάθει από παλιούς συντρόφους, στη δεκαετία 1920-1930 ο νομός μας πήρε μέρος στο μεγάλο εφεδροπολεμικό και προσφυγικό κίνημα (μετά τη Μικρασιατική καταστροφή), που καθοδηγούνταν από το Κόμμα.
Ακολουθώντας το Ηράκλειο, που ήταν η πρωτοπορία σαν το μεγαλύτερο εργατικό κέντρο της Κρήτης, σύντροφοι από τη Γεράπετρα, τον Άγιο Νικόλαο, την Κριτσά, το Βραχάσι έφτιαξαν κομματικούς πυρήνες και πρωτοστάτησαν στην ίδρυση εφεδροπολεμικών σωματείων και στην οργάνωση κινητοποιήσεων και συλλαλητηρίων, όπως θυμάται ο Μιχάλης Κοσμαδάκης από το Βραχάσι. Στη δεκαετία 1930-’40, όπως διηγείται ο Μ. Κατσούλης, σχηματίζονται και πάλι κομματικοί πυρήνες από εξόριστους, εκτοπισμένους στον Άγιο Νικόλαο (βάσει του περίφημου ιδιώνυμου του Βενιζέλου).
Από κει πέρασε εκτοπισμένος για ένα διάστημα και ο σύντροφος Βαγγέλης Κτιστάκης. Φτιάχτηκαν δυο τριάδες του ΚΚΕ από εργατοεπαγγελματίες κι άλλες δυο της ΟΚΝΕ από μαθητές και νεολαίους εργάτες. Με βάση αυτούς τους πυρήνες οργάνωσαν εργατικό σύλλογο οικοδόμων, και οι νέοι ορειβατικό σύλλογο και δυο ποδοσφαιρικές ομάδες, και συνδέονταν κομματικά με το Ηράκλειο. Στο διάστημα εκείνο, στη Γεράπετρα, στην Κριτσά, στο Βραχάσι, στη Νεάπολη φτιάχνονταν πυρήνες που κινούσαν εργατικά σωματεία (οικοδόμων, ελεύθερων εργατών) για το οχτάωρο, ως και πολιτιστικούς συλλόγους, όπως ο τουριστικός όμιλος Νεάπολης. Οι σύντροφοι, από το Βραχάσι Μιχάλης Κοσμαδάκης, από τη Λατσίδα Μήτσος Φραγκάκης, από τη Νεάπολη Μανόλης Μαγκώνης, από την Κριτσά οι Κουτάντηδες, Μιχάλης και Γιάννης, ο Γιάννης Ρουκουνάκης, κι από τη Γεράπετρα ο Ραΐνης Νίκος και ο Αριστείδης Δερμιτζάκης πρωτοστατούσαν.
Στα χρόνια 1934- ’35 ο ήρωας Ναπολέων Σουκατζίδης εργαζόταν ως λογιστής στην εταιρεία «Μίνως» στη Γεράπετρα. Εκεί, σε συνεργασία με τον Σουριαδάκη από το Ηράκλειο έφτιαξαν πυρήνες κομματικούς και δημοκρατικούς ομίλους. Εκεί γνωρίστηκε με την εκπαιδευτικό και λαογράφο, την αξέχαστη Μαρία Λιουδάκι, που κατακρεουργήθηκε στην περίοδο του εμφύλιου πολέμου, αρραβωνιάστηκε μάλιστα και την αδερφή της Χαρά. Το Ηράκλειο μ’ επικεφαλής τον αξέχαστο Στέλιο Παπαδομιχελάκη κρατούσε τον παλμό του μαζικού λαϊκού κινήματος, τόσο στην περίοδο του προσφυγικού ζητήματος, όσο και στο σταφιδικό, που καθοδηγούνταν από την κομματική οργάνωση Ηρακλείου.
Στις εκλογές του ’36 δημιουργήθηκε και στο νομό μας Παλλαϊκό Μέτωπο, που πήρε αρκετούς ψήφους, μάλιστα πλησίασε τη χιλιάδα. Η προπολεμική κομματική κίνηση ήταν μικρή, περιορισμένη σε νεολαίους, σπουδαστές, διανοούμενους, εργατοεπαγγελματίες και πρωτοπόρους αγρότες. Ήταν, όμως, αρκετή για να αποτελέσει τη μαγιά που αργότερα, στην περίοδο της Κατοχής, θα γεννήσει το υπέροχο κίνημα της Εθνικής Αντίστασης με τα ΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΠΟΝ, και τα μαζικά ΚΚΕ και ΑΚΕ. Ο νομός μας από πολιτικοοικονομική άποψη στην περίοδο 1940-’50. Ταξική συγκρότηση Ο νομός Λασηθίου είχε και έχει πληθυσμό 75.000 κατοίκους, κατανεμημένους σε τέσσερις επαρχίες: Γεράπετρα, Σητεία, Μεραμπέλλο, Λασήθι, με τέσσερα επαρχιακά κέντρα σαν πρωτεύουσες, τις κωμοπόλεις: Γεράπετρα, Σητεία, Άγιο Νικόλαο, Νεάπολη, με 3.000 ως 5.000 πληθυσμό η καθεμιά.
Πρωτεύουσα έχει τον Άγιο Νικόλαο και συμπρωτεύουσα (με δικαστικές και στρατιωτικές αρχές) τη Νεάπολη. Ο πληθυσμός ήταν κατ’ εξοχήν αγροτικός· επικρατούσε η κλειστή αγροτική οικονομία με οικογενειακά νοικοκυριά. Οι παραγωγικές δυνάμεις: αγρότες με το Ησιόδειο αλέτρι, με δύναμη έλξης άλογα ή βόδια. Σκαπάνες και αξίνες και πριόνια, τα εργαλεία. Συγκοινωνίες πρωτόγονες με μουλάρια. Μόνο στη δεκαετία 1930- ’40 προστέθηκε το αυτοκίνητο. Το χονδρεμπόριο, οι σοβαρές μεταφορές, γίνονταν μόνο δια θαλάσσης, από τα λιμανάκια Αγίου Νικολάου, Σητείας, Γεράπετρας. Το 70-80% του πληθυσμού ήταν αγρότες, 10% εργάτες (φορτοεκφορτωτές, λιμενεργάτες, οικοδόμοι, εργάτες γης).
Το 20% περίπου αποτελούσαν οι επαγγελματοβιοτέχνες και οι υπάλληλοι, αλλά και αυτοί είχαν το χωραφάκι τους για πρόσθετο εισόδημα τους. Η βιομηχανία ανύπαρκτη· μόνο πυρηνελαιουργεία υπήρχαν. Μονάχα οι ξένοι υπάλληλοι ήταν χωρίς γη. Τσιφλικάδες λιγοστοί. Μετρούνταν στα δάχτυλα του ενός χεριού. Τα τσιφλίκια — μοναστηριακά τα περισσότερα — τα καλλιεργούσαν κολίγοι, χωρίς δική τους γη. Υπήρχαν πολλοί οικισμοί αγροτών χωρίς γη, ιδιαίτερα στην επαρχία του Μεραμπέλλου. Η γη είχε μεγάλη κατάτμηση σε μικρές μερίδες και με τα πρωτόγονα μέσα εκμετάλλευσης δεν απέδιδε. Ο λαός, αν και εργατικότατος, δεν μπορούσε να εξασφαλίσει μια υποφερτή ζωή. Φιλόπονος όμως και φιλόξενος, διψούσε πάντα για μάθηση.
Έβγαλε και βγάζει πολλούς επιστήμονες. Για παράδειγμα, από τα χωριά της Νεάπολης, κυρίως από τη Φουρνή, έχει βγάλει τέσσερις Καθηγητές Πανεπιστημίου, δεκάδες γιατρούς και δικηγόρους, εκατοντάδες εκπαιδευτικούς, ποιητές, δημοσιογράφους. Ανάμεσά τους, τη λαογράφο Μαρία Λιουδάκι και τη Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, που έγραψε τον Ύμνο του ΕΛΑΣ. Η σπουδάζουσα νεολαία αποτελούσε μαζί με τη μικρή εργατική τάξη την πρωτοπορία κάθε προοδευτικού κινήματος μαζί με τους φτωχούς αγρότες. Η εργατικότητα ανδρών και γυναικών κάλυπτε τις μικροαστικές αδυναμίες του φιλήσυχου και εργατικού τούτου λαού. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος Μίμη Ανδρουλάκη Σημείωμα Εκδότη Πρόλογος του συγγραφέα Εισαγωγή ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΚΑΤΟΧΗ-ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ-ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ Η Εθνική. Αντίσταση αρχίζει με τη Μάχη της Κρήτης Έρχονται οι κατακτητές στο νομό μας
Η Κατοχή Αντίσταση Ίδρυση των οργανώσεων Νεολαίας Συνθήκες Κατοχής (1942) Φουντώνει η αντίσταση το 1943 Η δράση των Άγγλων πρακτόρων Η δράση του ΕΑΜ το καλοκαίρι του 1943 Συγκρότηση του ΕΛΑΣ Λασηθίου Μαζικές κινητοποιήσεις του 1943 Ανακωχή και παράδοση των Ιταλών. Ο ερχομός των Γερμανών Η καταστροφή της Βιάννου Μετά τα γεγονότα της Βιάννου Μαζικές κινητοποιήσεις της Νεολαίας Εικόνα των αντιστασιακών οργανώσεων τέλη του 1943 Αντίσταση Γενάρη – Μάη 1944 Μαζικές εκδηλώσεις το 1944 Η οργάνωση Γεράπετρας – Σητείας Επιστροφή στη Γεράπετρα Προς τη Νεάπολη Πάλι στη Γεράπετρα Αποχώρηση Γερμανών – Απελευθέρωση Προς το Ηράκλειο Η αντίσταση του ηρωικού Κρούστα Η απελευθέρωση της Νεάπολης Ονόματα ΕΛΑΣιτών – ΕΑΜιτών
Η ανάμειξη των Άγγλων στο νομό μας Προς Ηράκλειο ο ΕΛΑΣ Μεραμπέλλου Σύλληψη και δολοφονία του Ρούσου Κούνδουρου Μερικές παρατηρήσεις ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ: ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ Το έργο του ΕΑΜ Ο Δεκέμβρης της Αθήνας και ο νομός μας Μεταδεκεμβριανή τρομοκρατία Τα αιματηρά γεγονότα της Γεράπετρας Ο νομός μας ως το τέλος του 1945 Εργατικές – Βουλευτικές εκλογές – Δημοψήφισμα Τα γεγονότα του 1947. Ίδρυση ομάδας του Δ.Σ.Ε. στην Ανατολική Κρήτη Είσοδος του Δ.Σ.Ε. στη Γεράπετρα Συλλήψεις – επιθέσεις Η δράση του Δ.Σ.Ε. Ανατολικής Κρήτης Κριτική των γεγονότων Διδάγματα των αγώνων μας Επίλογος Φωτογραφικό υλικό – ντοκουμέντα
