Κώστας Ε. Λαμπρινός, Οι cittadini στη βενετική Κρήτη. Κοινωνικο-πολιτική και γραφειοκρατική εξέλιξη (15ος-17ος αι.), Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών – Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, 2015, σ. 188, 17×24 εκ., ISBN 978-960-404-304-0. [Kostas E. Lambrinos, I cittadini nella Creta veneziana. Evoluzione socio-politica e burocratica (sec. XV-XVII), Accademia di Atene, Atene 2015].
Με την παρούσα μελέτη του, ο Κώστας Λαμπρινός, γνωστός ερευνητής στο Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Μεσαιωνικού Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών και ειδικός μελετητής της ιστορίας της βενετοκρατίας, επιχειρεί να συμβάλει στην κάλυψη ενός σημαντικού γνωστικού κενού στην κοινωνική ιστορία της βενετικής Κρήτης: του τρόπου συγκρότησης, της ακριβούς φυσιογνωμίας και της εξέλιξης του μεσαίου στρώματος της κρητικής κοινωνίας, των cittadini, που άρχισε να μορφοποιείται στα αστικά κέντρα του νησιού κατά το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα, μετά τον πλήρη καθορισμό της ηγετικής τάξης των ευγενών (1463), χωρίς όμως να πετύχει την πλήρη οργάνωσή του σε τάξη, όπως ήταν εκείνη των ευγενών.
Ο σ. στηριζόμενος στην υπάρχουσα βιβλιογραφία, με έμφαση στις πιο σύγχρονες μελέτες, και αξιοποιώντας νέο αρχειακό υλικό από το Κρατικό Αρχείο της Βενετίας, σε συνδυασμό με τις μαρτυρίες των ήδη δημοσιευμένων πηγών, επιχειρεί να δώσει μια πληρέστερη εικόνα για τους cittadini, αντιμετωπίζοντας το μόρφωμα ως ολότητα και δίνοντας έμφαση στις παραμέτρους εκείνες, που άσκησαν αποφασιστική επίδραση στην πορεία του.
Στην Εισαγωγή επιχειρεί την εννοιολογική οριοθέτηση του εν λόγω κοινωνικού σχηματισμού, μέσα από τη διασάφηση των βασικών θεσμικών και πολιτικο-κοινωνικών ιδιοτήτων του. Ο σ. αναδεικνύει τις αναλογίες του στρώματος με τον μεσαίο κοινωνικό χώρο της Βενετίας, ιδίως με την κατηγορία των cittadini originari, και επισημαίνει τη διαφοροποίησή του από ομώνυμα μορφώματα, τα οποία αναπτύχθηκαν σε άλλες βενετικές κτήσεις του ελληνικού χώρου. Στην Εισαγωγή εξετάζει επίσης τα προβλήματα που ανακύπτουν από την ιδιαιτερότητα των σχετικών με τους cittadini πηγών, όπως η ανισότητα και η αποσπασματική φύση του επίσημου τεκμηριωτικού υλικού. Βαρύνουσα σημασία στο εισαγωγικό μέρος της μελέτης έχει η ιστορική αναδρομή στις συνθήκες διάρθρωσης και στους μετασχηματισμούς που γνώρισε το αντίστοιχο κοινωνικό σώμα στη Βενετία, τα οποία, κατά τον σ., επηρέασαν καταλυτικά τους μηχανισμούς συγκρότησης, την ταυτότητα και την εξέλιξη του μεσαίου στρώματος στην Κρήτη.
Ο σ. διαρθρώνει, όπως ο ίδιος σημειώνει, τη μελέτη του σε τρεις άξονες-ενότητες, «τον κοινωνικό, τον υπαλληλικό-γραφειοκρατικό και τον πολιτικό, με δεδομένο ότι οι παράγοντες αυτοί, συχνά σε διαπλοκή μεταξύ τους, άσκησαν αποφασιστική επίδραση στην ταυτότητα του κοινωνικού στρώματος. Στο δομικό πλέγμα του μορφώματος η κοινωνική διάσταση εμφανίζεται από πολύ νωρίς να τέμνει την υπαλληλική, ενώ αργότερα έμελλε να συναντήσει δυναμικά και την πολιτική».
Στην πρώτη ενότητα ο σ. εστιάζει αρχικά στις διαδικασίες ανάδυσης του στρώματος και στη σύνθεσή του κατά τη διάρκεια του χρόνου. Κατόπιν εξετάζει τις προσπάθειες εξασφάλισης θέσεων στη δημόσια μέση υπαλληλία και απόκτησης, κατ’ αυτόν τον τρόπο, ευδιάκριτων γνωρισμάτων που θα του επέτρεπαν να οριοθετήσει το κοινωνικό πεδίο του απέναντι σε άλλες τάξεις ή ομάδες. Μέσα σε αυτά τα συμφραζόμενα ο σ. παρουσιάζει τη «σταδιακή αρμολόγηση του θεσμικού πλαισίου για τη στελέχωση της γραφειοκρατίας, όπως αυτό προέκυψε από συνεχείς διαπραγματεύσεις της κοινωνικής κατηγορίας με την κεντρική εξουσία». Ταυτόχρονα επιχειρεί να χαρτογραφήσει τις πραγματικές πρακτικές που εφαρμόζονταν για τον διορισμό των υπαλλήλων. Εντοπίζει τις εστίες καταστρατήγησης των νόμων και αναδεικνύει τον αντίκτυπο της ποικιλόμορφης αυθαιρεσίας στην κοινωνική πραγματικότητα.
Η δεύτερη ενότητα επικεντρώνεται στην πολιτική υπόσταση των cittadini και στα αιτήματά τους για να τους χορηγηθεί το δικαίωμα της επίσημης συλλογικής οργάνωσης και της άμεσης επικοινωνίας με τη κεντρική βενετική διοίκηση. Ο σ. φωτίζει τις κοινωνικές ζυμώσεις και τις κλιμακούμενες πολιτικές διεκδικήσεις του στρώματος κατά τον 16ο αιώνα, και αποτιμά τα αποτελέσματά τους. Στη συνέχεια παρουσιάζει τη διαφορετική ιστορική πορεία του κοινωνικού στρώματος στην περιοχή της Σητείας, καθώς και την ιδιαίτερη αντιμετώπιση που είχαν σε συλλογικό επίπεδο όσοι cittadini αποτελούσαν το νοταριακό-γραμματειακό προσωπικό της δουκικής καγκελλαρίας του Χάνδακα. Τέλος, εξετάζει τον πολιτικό και κοινωνικό ρόλο των αδελφοτήτων, στις οποίες δραστηριοποιούνταν πολλοί cittadini, και το κατά πόσο τα συλλογικά αυτά σώματα μπορούσαν να συμβάλουν στην εκπλήρωση των πολιτικών επιδιώξεών τους.
Στην τρίτη ενότητα, τέλος, εξετάζονται οι εξελίξεις του 17ου αιώνα που οδήγησαν στην αποκρυστάλλωση των κοινωνικών γνωρισμάτων του μεσαίου στρώματος και ταυτόχρονα ενδυνάμωσαν τη σύνδεσή του με τον γραφειοκρατικό μηχανισμό. Στην ίδια ενότητα ο σ. επιχειρεί μία τελική αποτίμηση της πολιτικής και κοινωνικής κατάστασης του στρώματος τον 17ο αιώνα και μελετά τα συμφραζόμενα της ποικίλης ορολογίας του τεκμηριωτικού υλικού για τους cittadini, σε συνάφεια με τη διαδρομή που διέγραψαν ως κοινωνικό μόρφωμα.
Η μελέτη ολοκληρώνεται με τις Πηγές, τη Βιβλιογραφία, το Γενικό Ευρετήριο και το Riassunto.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Προλογικό σημείωμα.
Προλεγόμενα.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1. Aπό τους cittadini της Βενετίας και της Κρήτης στους cittadini-«πολίτες» άλλων βενετικών εδαφών: εννοιολογικές συγκλίσεις και αποκλίσεις.
2. Ζητήματα των πηγών.
3. Ιστορική διαδρομή των cittadini στη Βενετία.
ΤΟ ΜΕΣΑΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΤΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ.
I. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΥΠΑΛΛΗΛΙΚΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΩΝ CITTADINI.
1. Ανάδυση και σύνθεση του κοινωνικού στρώματος.
2. Κομβικός σταθμός: επίσημη σύνδεση με τον γραφειοκρατικό μηχανισμό (τέλη 15ου αι.).
3. Υπαλληλικές αντιπαλότητες, διεκδικήσεις και εύθραυστα επιτεύγματα.
4. Προσπάθειες αποκλεισμού των «ξένων» από την υπαλληλία.
5. Μετά τις κινητοποιήσεις: το θεσμικό τοπίο στα τέλη του 16ου αιώνα.
6. Πέρα από τον νόμο. Διαπλοκή συμφερόντων και μονοπώληση θέσεων: το παράδειγμα του Ρεθύμνου (16ος-17ος αι.).
ΙΙ. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΠΙΔΙΩΞΕΙΣ TΩΝ CITTADINI.
1. Αβέβαιο πολιτικο-κοινωνικό status.
2. Προσδοκίες για πολιτική κατοχύρωση. Βαρυσήμαντες διεκδικήσεις στον Χάνδακα (μέσα 16ου αι.).
3. Αποφασιστικά βήματα στο Ρέθυμνο: σύγκληση συνέλευσης και οργάνωση αυτόνομης πρεσβείας (τέλη 16ου αι.).
5. Μία γραφειοκρατική ελίτ με επίσημη εκπροσώπηση: οι νοτάριοι-γραμματείς της δουκικής καγκελλαρίας του Χάνδακα.
6. Δραστικές αλλαγές στη Σητεία: εισδοχή των cittadini στο κοινοτικό σώμα της αριστοκρατίας (17ος αι.).
7. Συλλογικότητες χωρίς πολιτική διάσταση: οι cittadini στους κόλπους αδελφοτήτων.
ΙΙΙ. ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΠΛΗΡΕΣΤΕΡΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗΣ.
1. Πρόσβαση στη γραφειοκρατία υπό προϋποθέσεις: κωδικοποίηση των χαρακτηριστικών του μεσαίου στρώματος (17ος αι.).
2. Οικοδομώντας κοινωνική ταυτότητα σε σταθερότερες βάσεις. Γέννηση από νόμιμη συζυγική σχέση. Γέννηση και διαμονή στην πόλη. Επαγγελματική και κοινωνική υπόληψη: ευμάρεια, μόρφωση, εντιμότητα.
3. Ενισχυμένη υπαλληλική υπόσταση – Eφήμερη κοινωνική θέση.
4. Ατελές κοινωνικό καθεστώς – Ευμετάβολη ορολογία.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
RIASSUNTO
