Ο Μανόλης Ξεξάκης γεννήθηκε στο Ρέθυμνο της Κρήτης το 1948, σπούδασε στη Φυσικομαθηματική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, αγάπησε τις λέξεις και τους αριθμούς, έγραψε ποίηση και πεζογραφία κι έλυσε χιλιάδες ασκήσεις. Το θέατρο της οικουμένης, ο πρώτος τόμος ενός μυθιστορήματος που θα ολοκληρωθεί σε δυο επόμενους τόμους, είναι η αφορμή τη συζήτησής μας.
Το θέατρο της οικουμένης είναι ο πρώτος τόμος του μυθιστορήματός σας, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Ιανός. Θέλετε να μας δώσετε κάποια στοιχεία;
Έγραψα ένα μυθιστόρημα που θα εκδοθεί σταδιακά σε τρεις τόμους λόγω μεγέθους, αλλά δεν θα σας αποκαλύψω τη συνταγή του κέικ. Θα σας δώσω όμως τα υλικά. Είναι ιστορία απλών σημερινών ανθρώπων που κυλάει ευχάριστα, κορυφώνεται και τελειώνει απροσδόκητα μαζί με τα ερωτήματα που έχει θέσει. Σε αυτήν όμως μπλέκονται –μέσω αφηγήσεων– μεγάλες στιγμές της ελληνικής Ιστορίας, αλλά και μεγάλες στιγμές της Σκέψης, των τεχνών και των επιστημών: τα νησιά και οι βραχονησίδες του Αιγαίου που οι Τούρκοι θεωρούν γκρίζες ζώνες, η Χάρτα του Ρήγα Φεραίου, η Βενετοκρατία στην Κρήτη, ο πόλεμος του 1940, οι μυστικές υπηρεσίες. Επίσης ο λιγνίτης, το μαύρο χρυσάφι στην περιοχή της Κοζάνης, η οικονομική κρίση, η κατασκοπεία, ένας Αμερικανός καθηγητής της ψυχιατρικής, ο τέλειος χάρτης που δεν μπορεί να υπάρξει, ο Αϊνστάιν, πίνακες ζωγραφικής όπως το Φιλί του Κλιμτ, ταξίδια στη Βιέννη, στη Βενετία και στην Πράγα, αλλά και η σκηνοθέτις Λένι Ρίφενσταλ, η «γυναίκα της Γερμανίας», όπως την έλεγε ο Χίτλερ, και πολλά άλλα που θα ανακαλύψετε διαβάζοντας το βιβλίο.
Ο πρώτος τόμος φέρει τον υπότιτλο: «Τα θεμέλια της ζωής». Θέλατε να πάρετε τα πράγματα από την αρχή ή να βάλετε κάποιες σκέψεις σας σε τάξη και να τις μεταφέρετε;
Ήθελα να περιγράψω τον θάνατο ως απουσία θεμελίων της ζωής και, δεύτερον, να βάλω στη συζήτηση την ιδέα των θεμελίων στις επιστήμες. Ξέρετε, όλοι νομίζουμε ότι τα μαθηματικά π.χ. είναι η απόλυτη επιστήμη, ωστόσο υπάρχουν προτάσεις σε αυτά που δεν μπορούν να αποδειχτούν. Αυτές τις δεχόμαστε ως αληθινές, ως αξιώματα, και προχωρούμε. Στην αρχή του βιβλίου σκοτώνεται από λάθος των μυστικών υπηρεσιών μια όμορφη γυναίκα, η οποία ενώ σβήνει θυμάται από τα μαθητικά της χρόνια έναν καθηγητή που αναζητούσε τα θεμέλια των επιστημών και συνειδητοποιεί ότι «ο καθηγητής δεν ελέγχει πια τα θεμέλια των μαθηματικών, ο θάνατος όμως ελέγχει τα θεμέλια της ζωής της». Ο Ευκλείδης, ο δημιουργός της γεωμετρίας που έχει το όνομά του, λέει σε ένα αξίωμά του: «Ηιτήσθω από παντός σημείου επί παν σημείον ευθείαν γραμμήν αγαγείν», δηλαδή «σας ζητώ να δεχτείτε ότι μπορούμε να φέρουμε μια ευθεία από οποιοδήποτε σημείο σε άλλο». Αυτό στην αρχή νομίζει κανείς ότι είναι πλάκα. Όμως είναι αφάνταστα σημαντικό. Ο σοφός ήξερε ότι δεν μπορεί να το αποδείξει και μας παρακαλεί να το δεχτούμε. Αυτά δεν πρέπει να λείπουν από τη ζωή μας, ούτε από τα λογοτεχνικά βιβλία.
Το θέμα είναι ότι η προδοσία οφείλεται στα ένστικτά μας, είναι μέσα στο υποσυνείδητο αυτές οι θελήσεις.
Στο βιβλίο σας είναι διάχυτη η φιλοσοφική διάθεση, αλλά και η ενδοσκόπηση χαρακτήρων... Θέλετε να σχολιάσετε;
Ξέρετε, υπάρχει φιλοσοφία με παπιγιόν και φιλοσοφία της καθημερινότητας, του δρόμου, αυτό που έκανε ο Σωκράτης. Συνάντησε, λέει ο Πλάτων, τον τάδε και περπατώντας παρέα ως τον Κεραμεικό συζήτησαν το δείνα θέμα. Δεν αρκεί μια ζωή μόνο με συνταγές μαγειρικής και καλλίγραμμα μοντέλα. Το μέγεθος των μεγάλων ερωτημάτων που αντιμετωπίζουμε μας δίνει κι εμάς μέγεθος, βάζει νόημα στη ζωή μας. Από αυτή την άποψη, η φιλοσοφική διάθεση υπάρχει στο βιβλίο. Και δεν έχουν σημασία οι απαντήσεις που δίνουμε στα μεγάλα ερωτήματα για τη ζωή, τη φύση και τον άνθρωπο. Οι μισοί ήρωές μου έχουν «τα θάρρη τους» στον Άγιο Αντώνιο και οι άλλοι μισοί στα νοητικά πειράματα του Αϊνστάιν.
Σε ποιο βαθμό οι χαρακτήρες των ηρώων σας είναι υπαρκτά πρόσωπα;
Κάποτε υπήρχε στην Αθήνα ένας δημοσιογράφος που δεν είχε ταξιδέψει πουθενά, ωστόσο έγραφε σε λαϊκά περιοδικά τύπου Ρομάντζο μια σελίδα κάθε εβδομάδα με τίτλο «Οι περιπέτειες του Μάικ Χιτζ στη ζούγκλα». Θηρία, ακόντια, ιθαγενείς με κόκαλο στα μαλλιά κ.λπ. Τα κείμενά του δεν μπορούν να κατακτήσουν τη μνημείωση. Πρέπει να δεις, να πάθεις, να γευτείς για να φτάσεις στο κουκούτσι των πραγμάτων. Συμπέρασμα: Πολλά πρόσωπα του βιβλίου μου είναι υπαρκτά. Όσα δεν είναι, τοποθέτησα τη φόρμα τους σε υπαρκτά πρόσωπα. Μόνο έτσι, πιστεύω, κατακτάς την αληθοφάνεια και μόνο έτσι έχεις πιθανότητες να μπεις στον ψυχισμό των αναγνωστών σου.
Πρώτα ζεις και μετά γράφεις, διατείνονται κάποιοι. Συμφωνείτε;
Δεν ξέρω. Όπως ο αληθινός ναυηγέτης του έρωτα παραμένει καταχωνιασμένος στη μαύρη ανθρώπινη ψυχή, έτσι παραμένει στο σκοτάδι και η ανάγκη μας να γράφουμε. Ίσως όμως πάνε μαζί: ζεις και γράφεις. Αυτή η διαδικασία γίνεται μοίρα σου. Ο Φρόιντ έδωσε κάποιες εξηγήσεις για την καταγωγή της τέχνης. Καλώς. Η έρευνα συνεχίζεται. Ως τότε, αν έχουμε ανάγκη να γράψουμε, γράφουμε. Έχω μπροστά μου την εικόνα του φίλου μου –βιωματικού πεζογράφου– Αντώνη Σουρούνη, που πέθανε νωρίς. «Θέλω να γράφω συνέχεια», μου έλεγε και οι λέξεις έβγαιναν από το στόμα του σαν σφύριγμα φιδιού που πρόκειται να επιτεθεί: έκανε επίθεση στη γραφή, και ποτέ βέβαια δεν αναρωτιόταν για θεωρητικά πράγματα.
Ποια αξία θεωρείτε αδιαπραγμάτευτη;
Είναι ενδιαφέρον ερώτημα, αλλά πολύ γενικό έτσι. Υπάρχουν αξίες που αφορούν τη ζωή μέσα στην κοινωνία όπου ζούμε, ατομικές, αξίες που δυναμώνουν την ύλη από την οποία είμαστε φτιαγμένοι. Ο ένας θα σας πει ως αδιαπραγμάτευτη αξία την αγάπη για την πατρίδα, ο άλλος την ειλικρίνεια, ένας τρίτος τον σεβασμό στην αλήθεια κ.λπ. Μην ξεχνάτε ότι ο Μωυσής αναγκάστηκε να κατεβάσει από το βουνό ως θεόπνευστες τις στοιχειώδεις αξίες που είχαν ανάγκη τότε. Εγώ σας ζητώ να δεχτείτε τη «μη επιθετικότητα» ως υψίστη αξία. Ο πρώτος μαχητής, γράφω κάπου στο βιβλίο μου, ήταν το σπερματοζωάριο που νίκησε όλα τα υπόλοιπα και γονιμοποίησε το ωάριο. Κι αυτό τα κύτταρά μας δεν το ξέχασαν. Το είπε κι ο Στίβεν Χόκινγκ πριν πεθάνει: η επιθετικότητα θα καταστρέψει τον κόσμο.
Το μέγεθος των μεγάλων ερωτημάτων που αντιμετωπίζουμε μας δίνει κι εμάς μέγεθος, βάζει νόημα στη ζωή μας. Από αυτή την άποψη, η φιλοσοφική διάθεση υπάρχει στο βιβλίο.
Το πρώτο θέμα σας, όπως εξηγείτε και στις σημειώσεις στο τέλος του βιβλίου, είναι η ψυχή. Ποιες ψυχές θεωρείτε ότι αξίζει να κερδίζουν την αθανασία;
Ας το πιάσουμε από την αρχή. Πολλοί πιστεύουν ότι ψυχή είναι το άυλο μέρος μας, αυτό που επιβιώνει όταν πεθαίνουμε. Επομένως, το θέμα είναι αν υπάρχουν ψυχές ως ανεξάρτητες οντότητες. Δεν ξέρουμε πώς και πότε ξεκίνησε αυτή η πεποίθηση. Φαίνεται πως είναι αγορά νοήματος για τη σύντομη ζωή μας, μετοχή ελπίδας για το μεταθανάτιο μέλλον μας, μια ιδέα υστερόβουλη που έχουμε ανάγκη για να αντέξουμε το υπαρξιακό άγχος. Επινοήσαμε τις αθάνατες ψυχές, διότι προορίζουμε τη δική μας για αιωνιότητες απολαύσεων. Θέλουμε να υπάρχει συνέχεια, να μη γίνουμε σκόνη των άστρων. Οι θρησκείες κι η φιλοσοφία πρότειναν διάφορες εκδοχές για τη φύση, την ουσία και τις δραστηριότητες των ψυχών αφού πεθάνουμε. Τα λέω αναλυτικά στον 3ο τόμο. Εμείς, οι περισσότεροι, πιστέψαμε την εγκεκριμένη εκδοχή από την κοινωνία μας και τη φυλάξαμε στα ίδια συρτάρια του μυαλού που βάζουμε τις αλήθειες. Έτσι, με τον καιρό, έγινε αλήθεια, φάρμακο για τη θνητότητα και την οδυνηρή καθημερινότητά μας. Συμπέρασμα: ψυχές που αξίζει να κερδίζουν την αθανασία είναι εκείνες που πιστεύει ο καθένας.
Είναι ηθικά αποδεκτό για εσάς να αποδεχόμαστε τις ανομίες των δικών μας κατασκόπων και να τιμωρούμε μόνο των εχθρών; Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα;
Η κατασκοπεία είναι αρχαία δραστηριότητα. Ανήκει στις έννοιες για τις οποίες προσδιορίσαμε τη χρήση και τη χρησιμότητά τους και πάψαμε να αναρωτιόμαστε γι’ αυτές. Αναφέρεται στη Βίβλο, από τον Όμηρο στη ραψωδία Κ της Ιλιάδας, όπου λέει για τον Δόλωνα, έναν Τρώα κατάσκοπο που μπήκε στο στρατόπεδο των Ελλήνων για να μελετήσει τη σύνθεση του στρατεύματος. Την πληροφορία για τον Δόλωνα διασώζει κι ο Ευριπίδης στον Ρήσο, μόνο που εκείνος φορεί στον κατάσκοπό του προβιά λύκου για να μην αναγνωρίζεται. Τα λέω στο βιβλίο. Το θέμα είναι ότι οι λαοί εξασφαλίζουν ασυλία στη δική τους κατασκοπεία για όσα κάνει, εφόσον είναι για την πατρίδα τους, και τιμωρούν ανελέητα τους κατασκόπους του εχθρού. Η κατασκοπεία, όμως, παραβιάζει τις αξίες των κοινωνιών τους, τους νόμους και τα θέσμια και παράγει δρόμους παρανομίας κι αυτοδικίας. Γιατί; Διότι αν ένας νόμος, π.χ. το ου φονεύσεις, παραβιαστεί για οποιονδήποτε λόγο, παύει να είναι νόμος και μπορεί να παραβιαστεί για έναν άλλο λόγο που κάποιος κρίνει σημαντικό.
Αναφέρεστε στον προδομένο έρωτα. Μπορεί να αλλάξει την ψυχική ισορροπία του ατόμου μια τέτοια συνθήκη;
Βεβαίως μπορεί. Το ξέρουν καλά όσοι το έχουν υποστεί. Οι ψυχολόγοι λένε ότι ο πόνος που βιώνουμε όταν μας προδίδουν ερωτικά είναι μεγαλύτερος και από την απώλεια ζωής κοντινού μας προσώπου. Το θέμα είναι ότι η προδοσία οφείλεται στα ένστικτά μας, είναι μέσα στο υποσυνείδητο αυτές οι θελήσεις. Στον 2ο τόμο του βιβλίου, όπου αναπτύσσεται το θέμα, η γυναίκα του ήρωά μου, όταν εκείνος την προδίδει ερωτικά, λέει ότι η προδοσία είναι αστοχία των υλικών από τα οποία είμαστε φτιαγμένοι, και τον συγχωρεί. Έχουμε την ωραιότερη σύζυγο ή σύντροφο, και χάσκουμε μπροστά στο πρόσωπο που επιλέγουν τα ένστικτα ή και το συμφέρον μας. Σκεφτείτε τον Ωνάση, που πρόδωσε την Κάλλας για μια Τζάκι, δηλαδή για κάποιες μυστικές συμφωνίες που αφορούσαν πετρέλαια. Η Κάλλας τού έγραψε τότε: «...Αν μπορούσες να διαβάσεις την καρδιά μου, θα ένιωθες πραγματικά ο πιο πλούσιος άνθρωπος. Αυτό το γράμμα δεν σου το γράφει κοπελίτσα, αλλά μια περήφανη, κουρασμένη και πληγωμένη γυναίκα, που σου προσφέρει τα πιο νεαρά αισθήματα που έχουν υπάρξει. Μην το ξεχάσεις ποτέ και να παραμείνεις πάντα τρυφερός. Η ψυχή σου, η Μαρία».
Θέλετε να μας αποκαλύψετε κάτι για τη συνέχεια του μυθιστορήματος;
Όχι, αλλά αν σας άρεσε ο πρώτος τόμος, σας ζητώ να με εμπιστευτείτε. Και ο δεύτερος και ο τρίτος έχουν τον ίδιο κόπο και φτιάχτηκαν με την ίδια τιμιότητα, για να σας διασκεδάσουν και να σας συγκινήσουν.
