Το Δημοτικό διαμέρισμα Ξενιάκου αποτελείται από δύο οικισμούς και έχει 321 κατοίκους συνολικά, με βάση την απογραφή του 2001.
Οι οικισμοί αυτοί συνοδευόμενοι από τον πληθυσμό τους το 2001 είναι:.
- ο Ξενιάκος, έδρα με πληθυσμό 158 και
- το Κατωφύγι με 163 κατοίκους.Βρίσκεται σε υψόμετρο 560 μ. σε απόσταση περίπου 54 χιλιομέτρων από το Ηράκλειο. Στο χωριό βρίσκεται ο ναός της Αγίας Παρασκευής και της Παναγίας Κατοποδιανής.
Το χωριό Ξενιάκος δεν αναφέρεται στις βενετικές απογραφές ούτε στις τουρκικές. Μόλις το 1881 αναφέρεται ότι είχε 156 Χριστιανούς κατοίκους. Επίσης, το 1881 έχουμε και την πρώτη αναφορά στο Κατωφύγι, το οποίο είχε 100 Χριστιανούς κατοίκους. Σήμερα οι κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία και με την κτηνοτροφία.
Το χωριό ιδρύθηκε γύρω στα 1600 από κάποιον ξένο ονόματι Ντάμπαχης, ο οποίος έκτισε ένα μικρό Μετόχι, στο σημείο που είναι σήμερα τα τελευταία σπίτια στο δρόμο που οδηγεί στο Κατωφύγιον.Εκεί διατηρούνταν επί πολλά χρόνια μια ταβέρνα της εποχής. Με το πέρασμα των χρόνων, το χωριό μεγάλωσε και πήρε τη μορφή που έχει σήμερα. Επειδή ήταν ξένος ο Ντάμπαχης που το ίδρυσε, το χωριό έλαβε την ονομασία Ξενιάκος (αναφέρεται και Ξενιάκω).
Το χωριό Ξενιάκος δεν αναφέρεται στις βενετικές απογραφές ούτε στις τουρκικές. Μόλις το 1881 αναφέρεται ότι είχε 156 Χριστιανούς κατοίκους.Επίσης, το 1881 έχουμε και την πρώτη αναφορά στο Κατωφύγι, το οποίο είχε 100 Χριστιανούς κατοίκους.
Παρ' όλα αυτά ο Ξενιάκος υπήρχε τουλάχιστον από το 1670 και αναφέρεται απλά ως μετόχι της Εμπάρου.
Στην απογραφή του Καστροφύλακα το 1583 η Έμπαρος αναφέρεται με 280 άντρες για εργασία, 213 παιδιά, 15 γέρους και 531 γυναίκες, σύνολο (;) 939 άτομα. Είναι δυνατόν να μην αναφέρεται και στους πέριξ οικισμούς;
Επέρχεται η επιδημία πανούκλας του 1592 και στην τουρκική απογραφή του 1671 για φορολογική χρήση αναφέρεται η Έμπαρος μετά των μετοχίων και εξαιρουμένων ανηλίκων , γερόντων και κληρικών να διαθέτει χριστιανούς 54 πλούσιους, 81 μεσαίας τάξης, 34 πτωχούς,δηλαδή 169 άτομα.
Ο Μ. Χουρμούζης Βυζάντιος αναφέρει το 1832 τον Ξενιάκο ως Μετόχι με 7 χριστιανικές οικογένειες και δύο εκκλησίες ενώ πριν το 1821 διέθετε 30 χριστιανικές οικογένειες, 7 οθωμανικές και δὐο εκκλησίες και το επάγγελμα αυτών ανθρακοποιοί.
Τα αντίστοιχα στοιχεία για την Έμπαρο είναι: πριν το 1821 , 5 χριστιανικές και 120 οθωμανικές με 16 εκκλησίες και 9 ελαιοτριβεία, ενώ το 1832 είχε 4 χριστιανικές, 52 οθωμανικές οικογένειες, 1 εκκλησία, 1 τζαμί και 2 ελαιοτριβεία.
Οι κάτοικοί του Ξενάκου έλαβαν μέρος σ' όλες τις επαναστάσεις από την εποχή του Κρητικού πολέμου (1645-1669) ως την Ένωση (1913). Ο Γεώργιος Αντωνακάκης, οπλαρχηγός και Εμμανουήλ Περάκης, καπετάνιος,ήταν Ξενιακιανοί ( αναγνωρισμένοι επίσημα έπαιρναν αργότερα τιμητική σύνταξη) που δέχονταν εντολές από τον Αρχηγό Εμπάρου Μιχαήλ Τυλιανάκη ή Παπίτσα. Πήραν δε μέρος με τ' ασκέρι τους στη λεγόμενη "Μάχη της Εμπάρου που έγινε στις 28 Μαΐου 1878, εμπόδισαν δε πολλές φορές τους Τούρκους να περάσουν προς το Οροπέδιο Λασιθίου, κρατώντας καίριες θέσεις στις ορεινές περιοχές του χωριού.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΕΝΝΑΡΑΚΗΣ
