Η επίσκεψη του νεκρού στο σπίτι, ο θρήνος και η εκφορά επακολουθούσαν κανονικά. Στην Κρήτη, όση ώρα βρισκόταν το λείψανο στο σπίτι δε σκουπίζανε για να μη διώξουνε τους πεθαμένους που ήρθανε να συνοδέψουνε την ψυχή, ενώ συνήθιζαν να γεμίζουν το μαξιλάρι του νεκρού με φύλλα ελιάς. Το έθιμο της αποκοπής της κόμης κατά το θάνατο προσφιλούς προσώπου, εκτός της παλαιότητάς του, ήταν εξαιρετικά διαδεδομένο στην Κρήτη και συνεχίζονταν μέχρι πρόσφατα στα Σφακιά. Σκηνές θρήνου περιέχονται και στον Ερωτόκριτο, με χτυπήματα στα γόνατα και τα στήθη, ενώ μοιρολόγια της εποχής ανασυνθέτονται από τα κείμενα της Ερωφίλης και άλλα.
Η εκφορά στην Κρήτη λεγόταν, όπως και σήμερα σε διάφορους τόπους, «ξόδι», οι νεκροφόροι «σηκωταί» το φέρετρο «κιβούρι». Με διάταγμα του δούκα της Κρήτης που εκδόθηκε το 1356, απαγορεύτηκε η συμμετοχή μοιρολογητριών στην πρόθεση, εκφορά και κηδεία. Οι γυναίκες που παραβίαζαν την απαγόρευση, αλλά και αυτοί που τις προσκαλούσαν, τιμωρούνταν σύμφωνα με το νόμο. Το ίδιο διάταγμα επέβαλλε σοβαρούς περιορισμούς στον αριθμό των προσώπων που μπορούσαν να συμμετέχουν στην εκφορά του λειψάνου, καθώς και στους δρόμους περιφοράς της σορού.
Φαίνεται πως οι Κρητικοί συνήθιζαν πολυτέλειες στους νεκρούς τους, αφού απειλήθηκαν με αφορισμό, επειδή έθαπταν στα μνήματα χρυσό, ασήμι, μεταξωτά φορέματα και άλλα. Σώζεται η περιγραφή της μεγαλοπρεπούς κηδείας του Μεγάλου Άρχοντος Αλεξίου Καλλέργη που τάφηκε το 1299 μετά από μεγάλη πομπή και τη συνοδεία Λατίνων και Ελλήνων στην σιναϊτική εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης, αναφέρονται και οι 35 χιλιάδες των χρυσών νομισμάτων (υπέρπυρων) που δαπανήθηκαν κατά την κηδεία του, από τους γιους του και κληρονόμους της μεγάλης του περιουσίας.
Στην Κρήτη συνηθίζονταν, όπως και αλλού οι επιτάφιοι λόγοι, ο στολισμός των τάφων με λουλούδια και στεφάνια, οι επιτύμβιες στήλες σε πεζό ή έμμετρο λόγο και τα τακτά μνηνόσυνα στους νεκρούς, όπως επιβεβαιώνουν ποικίλα έγγραφα και μαρτυρούν στίχοι του Ερωτόκριτου. Το πένθος έδειχναν οι προσφιλείς του νεκρού φορώντας μαύρα ρούχα, κρατώντας τα παράθυρα κλειστά, νηστεύοντας και μένοντας χωρίς περιποιήσεις.
Τάφοι και Νεκρο
ταφεία στην Κρήτη
Τάφοι και νεκροταφεία βυζαντινής εποχής, ανακαλύπτονται και ερευνούνται στις αρχαιολογικές ανασκαφές, σε διάφορα μέρη της Κρήτης. Συχνές είναι οι μεμονωμένες ταφές που αποκαλύπτονται χωρίς συμφραζόμενα και χρονολογούνται από τα παλαιοχριστιανικά έως και την αρχή της Βενετοκρατίας. Νεκροταφεία ή συστάδες ταφών έχουν βρεθεί δίπλα ή μέσα σε βασιλικές, όπως στη βασιλική Βυζαρίου, καθώς και σε ανασκαφές κοντά σε σημαντικές πόλεις της πρώτης βυζαντινής περιόδου, όπως το νεκροταφείο στον Άγιο Τίτο στη Γορτυνα και το παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο της αρχαίας Κισάμου.
Τα ενετικά έγγραφα βεβαιώνουν, ότι υπήρχε συνήθεια κατά την εποχή της Βεννετοκρατίας να θάβουν τους νεκρούς στους περιβόλους των πολυαρίθμων ναών των πόλεων, εντός αυτών, αλλά και σε μονές. Όσοι αρχιεπίσκοποι, επίσκοποι, δούκες, αρχιστράτηγοι, προβλεπταί, σύμβουλοι και λοιποί ευγενείς και φεουδάρχες πέθαιναν, για παράδειγμα, στο Ηράκλειο, θάπτονταν στα προαύλια και τους περιβόλους των ναών του Αγίου Μάρκου, Αγίου Τίτου, Αγίου Φραγκίσκου κ.λ.π. Αναφέρονται πολλές τέτοιες ταφές με το όνομα του νεκρού και την εκάστοτε εκκλησία. Άλλωστε πολλές είναι και οι επιτύμβιες επιγραφές που έχουν σωθεί και συνεχίζουν να βρίσκονται στις ανασκαφές. Το ίδιο συνέβαινε και με τους Κρητικούς αρχοντορωμαίους και άλλους προύχοντας Έλληνες κληρικούς και λαϊκούς.
Την εκταση του φαινομένου φανερώνει η απαγόρευση των αστικών ταφών με δουκικό διάταγμα του 1365, που δε φαίνεται να ίσχυσε. Το ίδιο διάταγμα αναφέρει ιδιωτικούς τάφους μέσα στις πόλεις, οι οποίοι εξαιρούνται της απαγόρευσης. Από την άλλη, δεν υπάρχουν σαφείς ειδήσεις για το αν υπήρχαν εκτός της πόλεως νεκροταφεία για τον πολύ κόσμο, αλλά είναι το πιθανότερο. Οι απλοί τάφοι, πάντως, ονομάζονταν «μνημούρια».
Εκτός από τους απλούς αυτούς τάφους για τους φτωχούς, υπήρχαν δύο είδη τάφων - μνημείων. Το ένα είδος αποτελείται από ένα νεκρικό θάλαμο πάνω από την τάφρο που είναι σκαμμένη στο πάτωμα του ναού ή στο γύρω από αυτόν χώρο. Το άλλο παίρνει σχήμα σαρκοφάγου, πέτρινης ή χτιστής, που τοποθετείται στους τοίχους του ναού εσωτερικά ή εξωτερικά και από πάνω της υψώνεται ένα τόξο. Τα μαυσωλεία αυτού του τύπου, που ονομάζονται «αρκοσόλια», στηρίζονταν κατευθείαν στο έδαφος ή υποβαστάζονταν από πέτρινα υποστηρίγματα, μπηγμένα στους τοίχους. Στους τάφους και τις επιτύμβιες πλάκες χαράσσονται το όνομα και το εγκώμιο του νεκρού, ο οικογενειακός θυρεός και άλλα πένθιμα εμβλήματα.
Τα αρκοσόλια που σώζονται από τη βενετική εποχή φτάνουν τα πενήντα τρία, αφού φαίνεται πως πολλά έχουν καταστραφεί βανδαλικά, και ως προς τη διακόσμηση χωρίζονται σε αρκοσόλια με ανάγλυφο διάκοσμο, δείγματα βενετοκρητικής γλυπτικής, και στα τοιχογραφημένα. Υπάρχουν παραδείγματα σαρκοφάγων σε διάφορους ναούς, καθώς και σχέδιο του τέλους του 16ου αιώνα που παριστάνει το μαυσωλείο του Μαθαίου Καλλέργη. Εκτός από λίγους του 15ου αιώνα, οι περισσότεροι ανήκουν στον 16ο και 17ο αιώνα.
Του τέλους του 15ου αιώνα ήταν ο μεγαλοπρεπής τάφος του Κ. Βενιέρη, ο οποίος όταν καταστράφηκε τα διάφορα κομμάτια του τοποθετήθηκαν πάνω από την πόρτα του ναού του Αγίου Ιωάννη Πρόδρομου στην Κίσαμο και του 1610 ήταν ο τάφος του Γ. Βλάχου στον Άγιο Αθανάσιο στις Λιθίνες, ναό που ο ίδιος ανακαίνισε. Λείψανα τάφου των Καλλεργών σώζονται στο ναό της Παναγίας στο θρόνο Αμαρίου. Καλύτερα διατηρείται το μαυσωλείο στην Παναγία στον Πρινό Μυλοποτάμου που είναι μέσα στον μεσημβρινό τοίχο της δυτικής καμάρας του ναού. Το μνημείο του Αγίου Ιωάννη στα Σκουλούφια Μυλοποτάμου, που η σαρκοφάγος του είχε καταστραφεί και επιδιορθωθεί εξωτερικά, φέρει χαραγμένη χρονολογία 1531.
Οι χριστιανοί επί Τουρκοκρατίας εξακολούθησαν να θάπτονται στα προαύλια ναών, ενώ στις πόλεις αναπτύχθηκαν ή πιθανόν συνέχισαν να χρησιμοποιούνται για το λαό, νεκροταφεία στα όρια των πόλεων.
Στο Ηράκλειο υπήρχε η τάση να θάπτωνται οι επισημότεροι τουλάχιστον, στο προαύλιο του σιναϊτικού μετοχιού του Αγίου Ματθαίου. Ο πολύς όμως χριστιανικός κόσμος χρησιμοποιούσε το προς δυσμάς της πόλης κατά την παραλία λεγόμενο παλαιό νεκροταφείο, που σήμερα βρίσκεται ο συνοικισμός Αγία Βαρβάρα. Σύμφωνα με τουρκικό φιρμάνιτου 1671, παραχωρήθηκαν στους ορθοδόξους κατοίκους του Ηρακλείου, δύο στρέμματα γης στο άκρο του βοσκότοπου που βρίσκεται έξω από την Κιζίλ Τάμπια. Την ίδια χρονιά, άλλο φιρμάνι παραχώρησε τέσσερα στρέμματα γης, στην ίδια περιοχή, για την ταφή των Αρμενίων του Ηρακλείου.
Στο έγγραφο αυτό μαρτυρείται ήδη υπάρχον εκεί εβραικό νεκροταφείο. Kizil Tabya σημαίνει το ερυθρόν πρόχωμα και έτσι ονομάστηκε από τους Τούρκους το δυτικό προς τη θάλασσα τμήμα του φρουρίου του Χάνδακος. Το ένα χριστιανικό, το αρμενικό και το εβραικό νεκροταφείο, δηλαδή, βρισκόταν κάπου στην περιοχή του γηπέδου του ΟΦΗ στα Καμίνια και το άλλο χριστιανικό στο σιναΐτικο μοναστήρι του Αγίου Ματθαίου. Τα κοιμητήρια της περιοχής των Καμινίων δεν άφησαν κανένα ίχνος,ενώ κάτι ανάλογο συνέβη και στο κοιμητήριο του Αγίου Ματθαίου, που πριν λίγα χρόνια και εντελώς τυχαία, κάποιο επιτάφιο επίγραμμα αποκάλυψε το όνομα επιφανούς Ηρακλειώτη που είχε ενταφιαστεί εκεί.
Στα Χανιά, τα πρώτα χρόνια της τουρκικής κατοχής ο πληθυσμός έθαβε μέσα στην πόλη τους νεκρούς του, από τους οποίους δεν χωρίζονταν και μετά το θάνατο.
Όσο για τους μουσουλμάνους, επί Τουρκοκρατίας επικρατούσε η συνήθεια να θάβονται οι επισήμοι νεκροί, βεζίρηδες, πασάδες, κληρικοί κ.λ.π. στους περιβόλους των τζαμιών και τεκέδων. Στο Βεζίρ Τζαμί στο Ηράκλειο λ.χ. τάφηκε ο Αλβανός αρχιστράτηγος Χασάν Πασάς, ο οποίος μετά τη σφαγή 2000 χριστιανών στο σπήλαιο της Μιλάτου το 1823, σκοτώθηκε πέφτωντας από το άλογό του. Ο τάφος του, με επιγραφή βρίσκεται αντικρύ της αποθήκης Δυαλινά. Επίσης, ο χριστιανός και εκτουρκισθείς Ισμαήλ Πασάς, κατά την επιστροφή από εκστρατεία το Μάιο 1867 αποθανών, τάφηκε στον ίδιο περίβολο του Βεζίρ Τζαμιού. Στο γέροντα Ιμπραΐμ Μπαμπά Αφεντακάκη επετράπη με διαταγή του αρμόδιου υπουργείου να ταφή πριν κάποια χρόνια στον Τεκέ των Δερβισών πίσω από το ξενοδοχείο Κνωσός, αν και τα οστά του πήραν οι εγγονοί του μαζί τους αναχωρούντες ως ανταλλάξιμοι.
Στο Ρέθυμνο το νεκροταφείο ήταν εκεί που σήμερα βρίσκεται ο ναός του Αγίου Κωνσταντίνου, απέναντι από τα ΚΤΕΛ. Πηγές αναφέρουν στο ίδιο σημείο βρίσκονταν ο Άγιος Αθανάσιος των Φράγκων και ο Άγιος Αθανάσιος των Ελλήνων. Το νεκροταφείο φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε και κατά την Ενετική Περίοδο.
Στο Ηράκλειο η τεράστια έκταση που κάλυπταν οι τουρκικοί τάφοι μοιράστηκε από το δημόσιο και σήμερα στη θέση του βρίσκονται πολύκατοικίες και δρόμοι.
Ο πολύς τουρκικός λαός, λοιπόν, θάβονταν έξω από την πόλη, όπου με την συνήθεια των μουσουλμάνων να θάπτεται ο καθένας σε χωριστό μνήμα, δημιουργήθηκαν γρήγορα, μεγάλα τουρκικά νεκροταφεία που καταλάμβαναν έκταση πολλών στρεμμάτων.
Στους ιδίους περιβόλους, όπου κάποτε είχαν τους τάφους τους οι βυζαντινοί μητροπολίτες και Κατεπάνω Κρήτης και οι αρχοντόπουλοι, θάπτονταν ύστερα οι Φράγκοι αρχιερείς και δούκες και στρατηγοί και τελευταία οι Τούρκοι βεζίρηδες και πασάδες.
ΠΗΓΗ - http://www.ims.forth.gr
