Θα τολμήσω με το πόνημά μου αυτό να αναφερθώ στους αρχιτέκτονες και τους μηχανικούς της πόλης μας, καθώς και στα θαυμάσια δημιουργήματά τους. Δεν ξέρω πόσο θα τα καταφέρω όλα αυτά, σίγουρα όμως θα προσπαθήσω να μην αδικήσω κανένα, αφού η προσφορά τους υπήρξε μοναδική στην πόλη μας.
Ο σεισμός που έγινε το 1856, ήταν καταστροφικότατος αφενός, και αφετέρου, καθοριστικότατος για το Ηράκλειο που ισοπεδώθηκε. Από τα 3620 κτήρια που είχε το Μεγάλο Κάστρο, μόνο 18 κρίθηκαν κατάλληλα προκειμένου να ξανακατοικηθούν. Η πόλη μας που τουρκοκρατούνταν, ήταν φυσικό να ανακασκευασθεί και να κτισθούν μιναρέδες, τζαμιά, διάφοροι πυργόσχημοι όγκοι, δίνοντας εικόνα μιας Τουρκόπολης.
Τα χρόνια περνούν και ύστερα από τρεις περίπου δεκαετίες η ελεύθερη πια Ελλάδα δέχεται πιέσεις όσο αφορά στην αρχιτεκτονική της δομή και εμφάνιση. Πιέσεις που προέρχονται από την Ευρώπη και βρίσκουν έναν μοναδικό εκφραστή στη χώρα μας, μια πραγματικά ιδιοφυή προσωπικότητα στο χώρο αυτό, τον Ερνέστο Τσίλλερ, ο οποίος συνδύαζε πολλές τεχνοτροπίες και συνέβαλλε στην εξάπλωση των ρομαντικών νεοκλασσικών μορφών και οικοδομημάτων για τις τρεις επόμενες δεκαετίες. Στο νησί μας επικρατεί ο νεοκλασσικισμός μαζί με την εμφάνιση της Κρητικής Πολιτείας το 1898. Μια ιδιαίτερα κτηριακή παραγωγή θα συνεχιστεί μέχρι και την τρίτη δεκαετία του 20ου αιώνα. Την περίοδο αυτή κατασκευάζονται δημόσια αλλά και ιδιωτικά κτήρια. Στο Ηράκλειο, από τα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 20ου αιώνα, κάνουν την εμφάνισή τους αρχιτεκτονικά στοιχεία του Ευρωπαϊκού εκλεκτισμού. Φυσικά πολλά στοιχεία απ’ αυτά συναντά κανείς στην πρωτεύουσα, στην Αθήνα. Αλλά και η πόλη μας δεν είναι αδιάφορη σ’ αυτή την αλλαγή, δέχεται αυτές τις μοντέρνες αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις, σιγά - σιγά, και ο δομικός αυτός εκμοντερνισμός ολοκληρώνεται στα χρόνια μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
25η Μαρτίου το 1862. Ημέρα που ετέθη ο θεμέλιος λίθος του Αγίου Μηνά. Μελετητής του μεγαλόπρεπου και επιβλητικού Ναού, ο λαμπρός πρακτικός Αρχιτέκτονας Αθανάσιος Μούσης από την Ήπειρο, ο οποίος ζούσε στην Κωνσταντινούπολη.
Στον πρόναο του Αγίου Μηνά, πάνω από την Εικόνα Του, υπάρχει μαρμάρινη στήλη στην οποία επιγράφεται: “1862, αρχιερατεύοντος Κρήτης Διονυσίου τον εξ Ανδριανουπόλεως κατετέθη ο πρώτος θεμέλιος λίθος τούδε του καθεδρικού ναού τη 25η Μαρτίου 1862, αρθέντων δε συνδρομή των Χριστιανών Ηρακλείου και των άλλων συνεπηκουρησάντων, του τοίχου αυτού εις ύψος 4 μέτρων περίπου από του εδάφους, διεκόπη το έργον τη 31η Ιουλίου 1866 δια τους επιγενομένους τη ημετέρα Πατρίδι χαλεπούς καιρούς”.
Επίσης σε μια άλλη επιγραφή στο δεξιόν μέρος του πρόναου, πάνω από την Εικόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, αναγράφονται τα εξής: “Αρχιερατεύοντος Κρήτης Τιμοθέου Καστρινογιαννάκη εγκαινιάσθη τη 16η Απριλίου 1895, αφού οι εργασίες είχον αρχίσει την 17η Ιανουαρίου 1883. Αρχιτέκτων Αθανάσιος Μούσης, εξ Ηπείρου”. Ο ίδιος είχε σχεδιάσει και είχε αναλάβει την αναστήλωση του Ναού του Αγίου Τίτου, καθώς και το Μέγαρο της Νομαρχίας, της σημερινής Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Ηρακλείου, που λειτούργησε ως Γυμνάσιο. Ο Αθανάσιος Μούσης περέμεινε πολλά χρόνια στο Ηράκλειο και είχε ασχοληθεί επίσης με την ανοικοδόμηση των Δικαστηρίων, αλλά και της Αστυνομικής Δ/νσης Ηρακλείου.
Στα 1870, ο αρχιτέκτονας Λύσανδρος Καυτατζόγλου, ένας από τους πιο γνωστούς Έλληνες αρχιτέκτονες, μελετά και κατασκευάζει την κατοικία των πλουσίων εμπόρων, των αδελφών Καλοκαιρινού. Η επίβλεψη της κατασκευής έγινε από κάποιο μηχανικό που εκλήθη από τη Σμύρνη. Το οικοδόμημα αυτό πυρπολήθηκε κατά τα γεγονότα του 1898 από τους Τούρκους και στα 1903 ένας άλλος γνωστός Ηρακλειώτης αρχιτέκτονας, ο Κώστας Τσαντηράκης, εκπόνησε την νέα αρχιτεκτονική μελέτη για το προαναφερόμενο αυτό νεοκλασσικό κτήριο. Κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, ο Τούρκος δήμαρχος του Ηρακλείου Ριφαάτ Αφεντάκης, ρίχνει το βάρος στην ανακατασκευή του καταστρώματος των κεντρικώτερων δρόμων της πόλης μας υπό τις οδηγίες και φυσικά του τότε μηχανικού του Δήμου που αναφέραμε και πιο πάνω, του Κων/νου Τσαντηράκη. Ο ίδιος μηχανικός ασχολείται με την επιμέλεια των σχεδίων του σχολείου “Ο ΚΟΡΑΗΣ” αλλά και της σχολής των Καλογραιών όπου στεγάζεται η σημερινή Κλινική του Ευαγγελισμού, ένα κτήριο που πολλά υπόσχεται στην πόλη μας, αρκεί να συμφωνήσουν και οι καταληψίες του!
Ας δούμε όμως χρονολογικά τους αρχιτέκτονες και τους μηχανικούς της πόλης, αυτούς τους ανθρώπους που έβαλαν τη δική τους σφραγίδα και έσυραν την πινελιά τους” προκειμένου η πόλη μας να αποκτήσει αυτή την όψη και να πάρει αυτό το αρχιτεκτονικό ύφος.
Ο μηχανικός του Δήμου Ηρακλείου Κων/νος Τσαντηράκης που τον προαναφέραμε, επιβλέπει γύρω στα 1899 και την κατασκευή των πεζοδρομίων. Μετά από ένα χρόνο κάνουν την εμφάνισή τους σε διάφορα έργα όπως κτήρια και κυρίως γεφύρια, οι μηχανικοί Νικόλαος Πετάσης, Μιχάλης Σαββάκης, ο αρχιτέκτονας μηχανικός Νικόλαος Σαλίβερος και ο μηχανικός Δημοσθένης Πρωτοπαπαδάκης. Μαζί με τους προαναφερθέντες μηχανικούς, το 1901-2, εμφανίζονται οι μηχανικοί και διευθυντές Δημοσίων Έργων, Νικόλαος Παντζείρης και Π. Μπιτσάνης, ασχολούμενοι κυρίως με έργα οδοποιϊας. Το 1903 εμφανίζεται ο μηχανικός Εμμανουήλ Χριστοδουλάκης, ο μηχανικός και αναπληρωτής δημοσίων έργων Χρήστος Τσολίνας και μια μεγάλη μορφή, ο Δημήτρης Κυριακός.Πρόκειται για έναν προικισμένο αρχιτέκτονα που έχει καθοριστική συμβολή στο να γίνει το Ηράκλειο μια σύγχρονη Ευρωπαϊκή πόλη από τα χρόνια της αυτονομίας μέχρι και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το μαρτυρούν εξάλλου αυτό, τα μεγαλόπρεπα οικοδομήματα στην οδό Πλάνης όπως χαρακτηριστικά την έλεγαν οι Ηρακλειώτες την σημερινή 25η Αυγούστου.
Έργα του Δημητρίου Κυριακού είναι η οικία Τσαχάκη στην οδό Θεσσαλονίκης, εκεί στην πλατεία Ρήγα Φεραίου που στεγάζεται η εφημερίδα “ΠΑΤΡΙΣ”, όπως και η οικία Λογιάδη στη συμβολή των οδών Ζωγράφου και Αβέρωφ. Το σίγουρο είναι ότι επί Κρητικής Πολιτείας σχεδιάζεται ένα ευρύτατο πρόγραμμα δημοσίων έργων και συγκροτείται από το συμβούλιο εσωτερικών της κυβέρνησης, τεχνικό συμβούλιο, το οποίο απαρτίζεται από μηχανικούς όπως ο Σαλίβερος, ο Πρωτοπαπαδάκης, ο Μιχάλης Σαββάκης, ο Παπαπέτρος και άλλοι. Αρχίζει πλέον μια περίοδος έργων με επιστήμονες μηχανικούς, όπως δείχνουν τα πράγματα.
Το 1904 συναντούμε τους μηχανικούς Σισσίνιο Πεζανό, ο οποίος είναι Δ/ντής Δημοσίων Έργων, καθώς και το μηχανικό Δημήτρη Στρούζα. Με τον Πεζανό στην κατασκευή της αίθουσας του Αρχαιολογικού Μουσείου συνεργάζεται ο εργοδηγός Αναστάσιος Λογοθέτης. Τα έργα συνεχίζονται ολοένα και περισσότερο εμφανίζονται νεότεροι επιστήμονες μηχανικοί, όπως ο Αντύπας Αντύπα, ο δημομηχανικός Νικόλαος Παπαγεωργίου, ο Μιλτιάδης Μυλωνάς, ο Αλέξανδρος Σίνος, οι εργοδηγοί Γεώργιος Σιγανός και Μανόλης Χριστοδουλάκης, ο διευθυντής δημοσίων έργων μηχανικός Λ. Φιγγάρι,ο νομομηχανικός Νικόλαος Δοδόπουλος, ο Νομομηχανικός Θ. Ματαράγκας, ο μηχανικός Νικόλαος Κάβρας, ο Ιωάννης Στάγκαλης, ο Κων/νος Δρανδάκης, ο μηχανικός Εντ. Καλλενέκ, ο Άγγελος Σπυρόπουλος, ο Ν. Ξανθόπουλος, ο μηχανικός Ηλίας Φίλων, ο μηχανικός Γράβαρης, ο νομομηχανικός Ιωάννης Στυλιανίδης, ο Γεώργιος Καρυωτάκης, ο νομομηχανικός Αναστάσιος Λογοθέτης, ο Λεωνίδας Κωνσταντινίδης, ο μηχανικός Θωμάς Κοτρότσης, ο μηχανικός Μ. Ρήγας και ο εργοδηγός Γ. Αθανασάκης και ο αρχιτέκτονας Ιωάννης Μαραγιάννης.
Όλοι οι ανωτέρω αναφερόμενοι, συνέβαλαν ο καθένας με τον δικό του τρόπο, στην διαμόρφωση της αισθητικής παρουσίας της πόλης που κατοικούμε σήμερα. Ο καθένας τους έβαλε το δικό του λιθαράκι, λίγο απ’ την ψυχή του, λίγο απ’ την φαντασία του για να ’χουμε το σημερινό αποτέλεσμα.
Ο Μαραγιάννης, επί δημαρχίας του Ανδρέα Παπαδοπούλου και συγκεκριμένα το 1933, είναι αρχιμηχανικός του Δήμου Ηρακλείου, όπως προκύπτει από έγγραφο της μηχανικής υπηρεσίας του Δήμου Ηρακλείου. Την ίδια περίοδο πρόεδρος στο Τεχνικό Επιμελητήριο Ηρακλείου είναι ο πολιτικός μηχανικός Νικόλαος Κιτσίκης. Ακόμα, σύμφωνα με έγγραφα της μηχανικής υπηρεσίας, συναντάται το όνομα ενός μηχανικού, του Μ. Φαζόλο.
Επίσης, σύμφωνα με πληροφορίες μεγαλυτέρων Ηρακλειωτών, πριν και μετά από τον πόλεμο, υπάρχουν και οι παρακάτω αρχιτέκτονες μηχανικοί: Ο Γιάννης Βογιατζάκης, ο Κώστας Λασηθιωτάκης, ο Κων/νος Λαμπάκης και ο Στέλιος Μητσοτάκης.
Προπολεμικά αρχίζει την σταδιοδρομία του ο αρχιτέκτονας Γιάννης Τζομπανάκης, του οποίου η προσφορά στην πόλη μας υπήρξε μεγάλη. Μια προσφορά που συνεχίζεται από την κόρη του κ. Χρυσούλα Τζομπανάκη, ακόμα και σήμερα. Ο τότε δήμαρχος Ηρακλείου Μηνάς Γεωργιάδης μ’ ένα έγγραφό του το οποίο έχει ημερομηνία 4 Απριλίου 1938 και απευθύνεται προς το Νομομηχανικό Ηρακλείου, ορίζει αναπληρωτή του μηχανικού Αλέξανδρου Τσαντηράκη, τον αρχιτέκτονα του Δήμου Ιωάννη Τζομπανάκη. Επίσης κατά την εκτέλεση των 62 Μαρτύρων στις 14 Ιουνίου 1942, εκτελείται ο μηχανικός Γεώργιος Βοϊλας του Ναούμ.
Κατά την δεκαετία του πενήντα, τα τεχνικά γραφεία που συναντά κανείς στην πόλη μας είναι τα παρακάτω: Στην οδό Δαιδάλου του Γ. Αναγνώστου, επίσης τα τεχνικά γραφεία του Ξενοφώντα Λήμνιου, των Γ. Οικονομάκη και Α. Κουλουράκη καθώς και το γραφείο του Ε. Μαρκοπούλου. Στην Έβανς ήταν τα γραφεία των Τ. Αγαπητού, Π. Δρακάκη, Γ. Καληωράκη, Δ. Καπετανάκη, Ερυφίλλης Μαθιουδάκη, Νικολάου Μεταξάκη, Β. Ουρανού, Ι. Σινάνη. Στην οδό Γραμβούσης στον Αραστά δηλαδή, το τεχνικό γραφείο Γαβριλάκη - Πίκουλα. Στην πλατεία του Αγίου Μηνά του Ε. Δασκαλάκη. Στην πλατεία Κορνάρου τα γραφεία των Ν. Χατζάκη και Γ. Δημοπούλου. Στην οδό Όθωνος, κοντά στις Τρεις Καμάρες, προέκταση της οδού Αβέρωφ, ήταν τα τεχνικά γραφεία του Ν. Κουράκη, του Δ. Τσαμπουράκη, του Γ. Χατζάκη και του Ε. Λογιάδου. Στην πλατεία Καλλεργών είχαν τα γραφεία τους ο Ε. Νιταδώρος και ο Σ. Θεοδωράκης. Στην οδό Καρτερού ήταν το γραφείο του Νίκου Καμαρίτη. Στην οδό Μιλάτου του Νικολάου Μεταξά. Στην οδό Κοτζιά, πάροδος της Επιμενίδου, το τεχνικό γραφείο του Α. Μανιδάκη, στην οδό Γιαννιτσών του Ε. Παπαδάκη και Νίκου Πετράκη, στην οδό Ρούσου Χούρδου του Ε. Παλαμιανάκη, στην οδό Πανάρους, απέναντι από τον Άγιο Μηνά, του Α. Πετούση, στην Επιμενίδου το τεχνικό γραφείο του γνωστού συμπολίτη μας Δημοσθένη Ραπτόπουλου.
Στην οδό της 25ης Αυγούστου είχαν το γραφείο τους ο Ελευθέριος Περάκης και ο Γιάννης Τσαντηράκης και στην πλατεία Δασκαλογιάννη ο Π. Σταυρουλάκης. Ο Νίκος Σερπετσιδάκης στην οδό Στρατηγού Πεζανού. Επίσης τεχνικά γραφεία είχαν ο Ν. Τσαχάκης στην οδό Αρχοντοπούλου, ο Ι. Τσατσάκης στην οδό Βικέλα, ο Ν. Φανουράκης στην 1821, οι Ε. Φουκαράκης και Κ. Τριαματάκη στην οδό Ψαρομηλίγκων και ο Ιωάννης Χατζηδάκης στην οδό Δελημάρκου, στο Μποδοσάκειο. Επίσης στην Λεωφ. Δημοκρατίας όπως σήμερα λέγεται, τότε το όνομά της ήταν Λεωφ. Βασιλέως Γεωργίου Β’, είχαν τα τεχνικά τους γραφεία ο Γιάννης Τζομπανάκης και ο Α. Σαράντος. Πιο μπροστά, οι μηχανικοί Γιάννης Τζομπανάκης, Α. Σαράντος, Πετυχάκης και Ψαρρός, είχαν εταιρεία και τεχνικό γραφείο φυσικά στην πλατεία Ρήγα Φερραίου, εκεί όπου είναι τα γραφεία της εφημερίδας “ΠΑΤΡΙΣ”, ακριβώς απέναντι όπου αρχίζει η οδός Στρατηγού Πεζανού. Ο μηχανικός Άγγελος Σαράντος λέγεται ότι έφερε πρώτος τα Ελενίτ και τα Ντέξιον στο Ηράκλειο, ο δε Πετυχάκης είχε δίπλωμα πέμπτης κατηγορίας και οι εργαζόμενοι τον αποκαλούσαν πατέρα, αφού τους έπαιρνε στη δουλειά εκείνα τα δύσκολα χρόνια.
Βέβαια το δίπλωμα πέμπτης κατηγορίας του εξασφάλιζε τη δυνατότητα ανάληψης κάθε έργου. Κάποιοι απ’ αυτούς που είχαν τεχνικά γραφεία κατά την προαναφερόμενη δεκαετία του πενήντα, εκτός από αρχιτέκτονες, πολιτικοί μηχανικοί ή τοπογράφοι, ήταν και υπομηχανικοί ή εργοδηγοί ή και εμπειροτέχνες τεχνικοί, οι οποίοι είχαν πάρει κάποιο δίπλωμα από το στρατό, όταν υπηρετούσαν την στρατιωτική τους θητεία.
Αυτοί ήταν οι αρχιτέκτονες, οι μηχανικοί και γενικά οι τεχνικοί εκείνης της εποχής. Λίγοι στον αριθμό, αλλά με μεγάλη προσφορά. Μια προσφορά που, εκφράζεται από τα δημιουργήματά τους, τα οποία και σήμερα μας προκαλούν το θαυμασμό.
Στοιχεία για την εργασία μου αυτή, πήρα από το βιβλίο της κυρίας Χρυσούλας Τζομπανάκη, με τίτλο: Η αρχιτεκτονική στην Κρήτη, τόμος Α’, αλλά και από την ίδια, από τον οδηγό Ηρακλείου του Αντώνη και Πόπης Λουκάκη, από τον κ. Νίκο Μεταξάκη και από το συνάδελφο Στέφανο Γρατσέα. Τους ευχαριστώ θερμά.
ΦΩΤ ΑΡΧΕΙΟ - ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΕΝΝΑΡΑΚΗΣ
