Ο Καζαντζάκης ως λογοτέχνης και ως στοχαστής το μόνο δεδομένο που δέχεται είναι η ελευθερία της σκέψης. Τίποτα περισσότερο, τίποτα λιγότερο:
"Τίποτα δεν υπάρχει! Μήτε ζωή, μήτε θάνατος. Κοιτάζω την ύλη και το νου σα δυο ανύπαρχτα ερωτικά φαντάσματα να κυνηγιούνται, να σμίγουν, να γεννούν και ν΄ αφανίζουνται, και λέω:"Αυτό θέλω!"
Ξέρω τώρα. Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, λυτρώθηκα από το νου κι από την καρδιά, ανέβηκα πιο πάνω, είμαι λεύτερος. Αυτό θέλω. Δε θέλω τίποτα άλλο. Ζητούσα ελευτερία."
Ξέρω τώρα. Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, λυτρώθηκα από το νου κι από την καρδιά, ανέβηκα πιο πάνω, είμαι λεύτερος. Αυτό θέλω. Δε θέλω τίποτα άλλο. Ζητούσα ελευτερία."
Δεν είναι τυχαίο ότι ο Καζαντζάκης είχε υιοθετήσει αυτήν την άποψη.
Μεγάλωσε σε ένα αυστηρό θρησκευτικό περιβάλλον, το οποίο σε όλη του τη ζωή αμφισβητούσε μέσα από τις φιλοσοφικές του αναζητήσεις ως ένας άλλος κυνικός φιλόσοφος, χωρίς όμως ποτέ να απορρίψει το θρησκευτικό στοιχείο μέσα του, όπως άλλωστε φαίνεται και απ' όλα σχεδόν τα έργα του που αποτυπώνουν αυτήν την πάλη που γινόταν μέσα του.
Αμφισβήτησε έντονα τη θεσμική Εκκλησία, αλλά και τις υπάρχουσες θρησκείες, καθώς πίστευε ότι ερμηνεύουν υποκειμενικά το θείο, δεσμεύοντας συχνά την ελευθερία του ανθρώπου.
Ο ίδιος πίστευε σε έναν Θεό που συνεχώς αγωνίζεται για την επικράτηση του Καλού στον κόσμο και επίσης, πίστευε ακράδαντα ότι, επειδή αυτός "ο μυστηριώδης νόμος" όπως έλεγε, ισχύει πάντα, νικιέται ο φόβος και εξασφαλίζεται η ελευθερία των ανθρώπων.
Γι' αυτό άλλωστε θαύμαζε και απεριόριστα το Χριστό, καθώς είχε αγωνιστεί ανιδιοτελώς για την κοινωνική δικαιοσύνη και την ελευθερία των ανθρώπων και πίστευε ότι κάθε άνθρωπος έχει ως ιερό καθήκον τον αγώνα (ακόμα και αν έχει τα χαρακτηριστικά της "σταύρωσης") μέσω του οποίου προσεγγίζει τελικά τον Θεό.
Μεγάλωσε σε ένα αυστηρό θρησκευτικό περιβάλλον, το οποίο σε όλη του τη ζωή αμφισβητούσε μέσα από τις φιλοσοφικές του αναζητήσεις ως ένας άλλος κυνικός φιλόσοφος, χωρίς όμως ποτέ να απορρίψει το θρησκευτικό στοιχείο μέσα του, όπως άλλωστε φαίνεται και απ' όλα σχεδόν τα έργα του που αποτυπώνουν αυτήν την πάλη που γινόταν μέσα του.
Αμφισβήτησε έντονα τη θεσμική Εκκλησία, αλλά και τις υπάρχουσες θρησκείες, καθώς πίστευε ότι ερμηνεύουν υποκειμενικά το θείο, δεσμεύοντας συχνά την ελευθερία του ανθρώπου.
Ο ίδιος πίστευε σε έναν Θεό που συνεχώς αγωνίζεται για την επικράτηση του Καλού στον κόσμο και επίσης, πίστευε ακράδαντα ότι, επειδή αυτός "ο μυστηριώδης νόμος" όπως έλεγε, ισχύει πάντα, νικιέται ο φόβος και εξασφαλίζεται η ελευθερία των ανθρώπων.
Γι' αυτό άλλωστε θαύμαζε και απεριόριστα το Χριστό, καθώς είχε αγωνιστεί ανιδιοτελώς για την κοινωνική δικαιοσύνη και την ελευθερία των ανθρώπων και πίστευε ότι κάθε άνθρωπος έχει ως ιερό καθήκον τον αγώνα (ακόμα και αν έχει τα χαρακτηριστικά της "σταύρωσης") μέσω του οποίου προσεγγίζει τελικά τον Θεό.
Και σε έναν λόγο που είχε εκφωνήσει στη Βιέννη το 1956:
"Γεννηθήκαμε σε μιαν ενδιαφέρουσα εποχή. Ένας κόσμος τρεκλίζει να πέσει, ένας άλλος ανυψώνεται.
Οι μορφές της καταστροφής και της ανοικοδόμησης ρέουν γύρα μας αναρίθμητες.
Να, γιατί η ευθύνη ενός ανθρώπου σήμερα είναι μεγάλη. Ξέρει τώρα πια πως κάθε του πράξη μπορεί νά ’χει αντίχτυπο στην αvθρώπινη μοίρα.
Ξέρει πως oι άνθρωποι, όλοι οι άνθρωποι, άσπροι μαύροι, είναι ένα.
Στην άκρα του κόσμου ένας να πεινάει, εμείς φταίμε: Δεν μπορούμε να ’μαστε λεύτεροι, αν ένας στην άκρα του κόσμου παραμένει ακόμα σκλάβος.
"Γεννηθήκαμε σε μιαν ενδιαφέρουσα εποχή. Ένας κόσμος τρεκλίζει να πέσει, ένας άλλος ανυψώνεται.
Οι μορφές της καταστροφής και της ανοικοδόμησης ρέουν γύρα μας αναρίθμητες.
Να, γιατί η ευθύνη ενός ανθρώπου σήμερα είναι μεγάλη. Ξέρει τώρα πια πως κάθε του πράξη μπορεί νά ’χει αντίχτυπο στην αvθρώπινη μοίρα.
Ξέρει πως oι άνθρωποι, όλοι οι άνθρωποι, άσπροι μαύροι, είναι ένα.
Στην άκρα του κόσμου ένας να πεινάει, εμείς φταίμε: Δεν μπορούμε να ’μαστε λεύτεροι, αν ένας στην άκρα του κόσμου παραμένει ακόμα σκλάβος.
Η αγωνία όμως που πνίγει σήμερα τον κάθε άνθρωπο που αξίζει, συνοδεύεται από μια μεγάλη ελπίδα, όχι ελπίδα, βεβαιότητα.
Το Κακό στο τέλος νικιέται πάντα από την παντοδυναμία την αργή, μα σίγουρη, του Καλού.
Αν ο μυστηριώδης αυτός νόμος δεν κυβερνούσε την ανθρώπινη μοίρα, το πνεύμα θά ’χε από χιλιάδες χρόνια συντριβεί από την ύλη.
Η ελευθερία κ’ η ειρήνη θα καταπνίγονταν από το Μεγάλο Φόβο."
