Η κρητική λαϊκή παραδοσιακή αρχιτεκτονική μέχρι και το πρώτο μισό του 20ου αιώνα, τόσο τυπολογικά όσο και μορφολογικά, έχει τις ρίζες της πολύ πίσω στις απαρχές της ιστορίας του νησιού. Ουσιαστικά η δομή του ορεινού κρητικού χωριού των αρχών του περασμένου αιώνα δεν διαφέρει και πολύ από την εικόνα που συναντάμε στα ερείπια του μινωικού οικισμού του Παλαίκαστρου στη Σητεία, η των Γουρνιών του αρχαιότερου οικισμού που έχει ανασκαφτεί πλήρως στον Ευρωπαϊκό χώρο.
Τ' Ανώγεια όπως και τα περισσότερα παραδοσιακά χωριά είναι κτισμένα κυρίως σε πλαγιές βουνών ή σε κορυφές λόφων για να διαθέτουν μεγαλύτερη αμυντική ικανότητα από τους εκάστοτε επιδρομείς.
Η δόμηση του παλιού οικισμού ήταν πυκνή με στενούς δρόμους και τα σπίτια ενωμένα μεταξύ τους κατά τρόπο που η επικοινωνία από το ένα σπίτι στο άλλο μέσω των δωμάτων ήταν πάρα πολύ εύκολη. To κέντρο του χωριού ήταν η εκκλησία, γύρω από την οποία αναπτυσσόταν η κοινωνική ζωή του οικισμού.
Τυπολογικά η απλούστερη μορφή κατοικίας που συναντάμε είναι το μονόχωρο ισόγειο, το οποίο σε ένα ενιαίο χώρο στέγαζε όλες τις καθημερινές λειτουργίες.
Στο μονόχωρο η "παραστιά" η αρχαία "εστία" ήταν ταυτόχρονα και η κουζίνα του σπιτιού. Συνήθως ένα υπερυψωμένο ξύλινο τμήμα σε μορφή παταριού χρησίμευε για ύπνο κάτω από το οποίο ο χώρος προοριζόταν για αποθήκη. Περιμετρικά κτιστές πεζούλες χρησίμευαν για καθιστικό πολλές φορές και για ύπνο, λόγο έλλειψης επίπλων, μικρές εσοχές στους τοίχους χρησίμευαν σαν ντουλάπια. Εξωτερικά συνήθως οι τοίχοι ήταν ανεπίχριστοι.
Τα δάπεδα εσωτερικά ήταν από συμπιεσμένο χώμα και οι επίπεδες οροφές στηριζόταν σε ξύλινες δοκούς κυρίως από κυπαρίσσια πάνω στους οποίους χρησιμοποιούσαν μικρότερα κλαδιά σε πυκνή διάταξη για να συγκρατούν την τελική επικάλυψη από αδιαπέραστο αργιλόχωμα. Η εξέλιξη του μονόχωρου γίνεται με την προσθήκη ορόφου στον οποίο οδηγεί εξωτερική σκάλα.
Τα δάπεδα εσωτερικά ήταν από συμπιεσμένο χώμα και οι επίπεδες οροφές στηριζόταν σε ξύλινες δοκούς κυρίως από κυπαρίσσια πάνω στους οποίους χρησιμοποιούσαν μικρότερα κλαδιά σε πυκνή διάταξη για να συγκρατούν την τελική επικάλυψη από αδιαπέραστο αργιλόχωμα. Η εξέλιξη του μονόχωρου γίνεται με την προσθήκη ορόφου στον οποίο οδηγεί εξωτερική σκάλα.
Στην περίπτωση αυτή ο χώρος του ισογείου χρησιμεύει σαν αποθηκευτικός, καθώς επίσης για την σταύλιση των ζώων και ο όροφος καλύπτει τις ανάγκες της καθημερινής ζωής της οικογένειας.
Σιγά σιγά με την προσθήκη κατ' επέκταση επιπλέον χώρων δημιουργείται ένας πιο σύνθετος τύπος σπιτιού που είναι και ο πιο διαδεδομένος σε ολόκληρη την Κρήτη. Είναι ο τύπος διώροφου σε τυπολογία Γ που πολλές φορές διαθέτει και συμπληρωματικούς βοηθητικούς χώρους γύρω από την αυλή του. Πολλές φορές θα συναντήσουμε επιμελημένα ανοίγματα από πωρόλιθο που σε ορισμένες περιπτώσεις περιλαμβάνουν υπέρθυρα με γλυπτά και ανάγλυφες παραστάσεις. Κάπως έτσι ήταν και η αρχιτεκτονική των Ανωγείων μέχρι και το ολοκαύτωμα του χωριού, όπως μπορούμε να υποθέσουμε βασιζόμενοι και σε σχετικές προπολεμικές φωτογραφίες.
Η περίοδος μετά το 2ο παγκόσμιο πόλεμο συμπίπτει με την περίοδο της "ανοικοδόμησης" των Ανωγείων. Αναγκαστικά το Ανωγειανό λαϊκό σπίτι ξεφεύγει από την παλαιότερη τυπολογία και μορφή του, γίνεται πιο φτωχικό στην αρχή λόγω των συνθηκών και χρησιμοποιεί σύγχρονα υλικά στην ανοικοδόμηση του. Ταυτόχρονα όμως αποκτά πολυμορφία, χρώμα και γίνεται πιο εξωστρεφές. Έτσι μπορεί μεν να απομακρύνεται από τις παραδοσιακές μορφές του παρελθόντος αλλά αρχίζει να κερδίζει αυτά το στοιχεία που για πολλούς αιώνες είχε χάσει η κρητική αρχιτεκτονική εξ' αιτίας του φόβου των κατακτητών. Τα στοιχεία της "διαφάνειας", του χρώματος και της εξωστρέφειας, συστατικά στοιχεία άλλοτε της μινωικής αρχιτεκτονικής.
Σήμερα ο οικισμός των Ανωγείων αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα σύγχρονης λαϊκής αρχιτεκτονικής, με αίσθηση ανανέωσης των αρχιτεκτονικών μορφών και δυναμική συγκρότηση του χώρου του.
