Από τις διάφορες συζητήσεις στην τηλεόραση, διαπιστώνει κανείς την έκπληξη της άγνοιας στους περισσότερους συζητητές για το τεράστιο αυτό θέμα. Σκέφτηκα λοιπόν να εκμεταλλευτώ τη συγκυρία και να μεταφέρω μερικές πληροφορίες και εικόνες για τους λεγόμενους μεσκίνηδες, πριν υπάρξει «το Νησί», πριν δηλαδή συγκεντρωθούν όλα τα θύματα της αρρώστιας στη Σπιναλόγκα, κάτι που έγινε επί Κρητικής Πολιτείας. Η επικαιρότητα είναι γνωστό ότι δημιουργεί ενδιαφέρον στους αναγνώστες και οξύνει την προσοχή τους. Και για να γίνει ακόμη πιο επίκαιρο το θέμα μου, προτάσσω ένα απόσπασμα που δίνει απάντηση σε ένα άλλο θέμα των ημερών, τις αυτοδιοικητικές εκλογές. Μετείχαν οι λεπροί στα κοινά, είχαν δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι; Απάντηση δίνει ο γιατρός-περιηγητής Δημήτριος–Αλέξανδρος Ζαμπακός (+ 1913), ο οποίος περιηγήθηκε την Κρήτη το 1886.
Ας δούμε τι λέει:
…Οι λεπροί, αν και αντιμετωπίζουν την αποστροφή και την πλήρη αδιαφορία της κοινωνίας, απολαμβάνουν με περηφάνια τα πολιτικά τους δικαιώματα. Μετέχουν στα κοινά όταν και εφόσον πληρούν τους όρους που απαιτούνται από τον νόμο … Είναι όμως και εκλόγιμοι; Υπάρχουν, για παράδειγμα, λεπροί ανάμεσα στους βουλευτές; Δεν θα μπορούσα να το πω…
Όπως ήδη αναφέρθηκε, η συγκέντρωση των λεπρών στη Σπιναλόγκα έγινε επί Κρητικής Αυτονομίας, το 1904. Μέχρι τότε υπήρχαν σε κάθε μια από τις τρεις πόλεις της Κρήτης οι λεγόμενες Μεσκινιές, δηλαδή ξεχωριστοί οικισμοί για τους λεπρούς. Το θέμα ήταν πράγματι τεράστιο, και πριν και μετά τον ορισμό της Σπιναλόγκας. Πέρα από την ιατρική του διάσταση, υπήρχαν τα ανθρώπινα δράματα που ξεπερνούσαν κάθε φαντασία. Παραθέτω, ενδεικτικά, μια εικόνα από βιβλίο της Αγγλίδας Mary Walker, η οποία αναφέρεται στη Μεσκηνιά των Χανίων, την οποία η περιηγήτρια επισκέφτηκε κατά τη δεκαετία του 1870:
…Από μπροστά μας περνά ένας άνδρας καβάλα σε άλογο. Μπροστά του έχει ένα μικρό παιδί. Στο παιδί δεν υπάρχει για την ώρα κανένα σημάδι της φοβερής μόλυνσης που αναπόφευκτα θα εκδηλωθεί όταν μεγαλώσει. Όμως τα χέρια που κρατούν το παχουλό και ροδαλό κορμάκι έχουν χάσει σχεδόν όλα τους τα δάχτυλα, ενώ το παραμορφωμένο πρόσωπο του δύστυχου πατέρα είναι σχεδόν κρυμμένο από μια κατεβασμένη κουκούλα ...
Θα μπορούσα να αναφέρω αποσπάσματα από δεκάδες περιηγητικά βιβλία ή κείμενα, τα οποία αναφέρονται στους λεπρούς της Κρήτης και τα οποία παρέμεναν άγνωστα μέχρι πρότινος. Ενδεικτικά αναφέρω το βιβλίο του Ιταλού Vittorio Simonelli, το οποίο φρόντισα να ανατυπωθεί - μεταφρασμένο από την Ιωάννα Φουντουλάκη - το 1996. Λυπούμαι να πω ότι πολλά αντίτυπά του είναι ακόμα στοιβαγμένα στην αποθήκη μου. Και όμως στο βιβλίο αυτό υπάρχουν θαυμάσιες φωτογραφίες από το Ρέθυμνο και την Κρήτη, τραβηγμένη από τον ίδιο το Simonelli, το 1893.
Ανάμεσα σ’ αυτές και η μοναδική φωτογραφία που έχομε από τη Μεσκινιά του Ρεθύμνου, την οποία και παραθέτω. Είχα, επίσης, την τύχη να εντοπίσω σε ξένο περιοδικό του 19ου αιώνα και φωτογραφία της Μεσκινιάς του Ηρακλείου. Για τον αντίστοιχο οικισμό των Χανίων δεν υπάρχει καμία απεικόνιση, αλλά μόνο περιγραφές.
Κοντολογίς, αν έχομε σήμερα εικόνα για το τεράστιο θέμα της λέπρας στην Κρήτη, είναι κάτι που το οφείλομε πρωτίστως στους περιηγητές. Ακόμη και τα λογοτεχνικά κείμενα για το θέμα πρέπει να είναι ελάχιστα. Υπενθυμίζω, πάντως, το ηθογραφικό διήγημα του Ρεθεμνιώτη Ιωάννη Δαμβέργη, αυτό με τον τίτλο Η αρραβωνιαστική του μεσκίνη, γραμμένο σε διάλεκτο κρητική.
Από τις δεκάδες μαρτυρίες περιηγητών που θα μπορούσα να παραθέσω, περιορίζομαι σε δύο ακόμα αποσπάσματα από το βιβλίο του Δ.Α. Ζαμπακού με τίτλο Ταξίδι στους λεπρούς (Παρίσι, 1891). Τη μετάφραση την οφείλω στη Μαριέττα Εκκεκάκη-Ασημομύτη:
… Η Μεσκινιά [του Ηρακλείου] είναι χτισμένη σε ένα ύψωμα απ’ όπου απολαμβάνει κανείς μια θαυμάσια θέα. Αυτό το χωριό, το οποίο έχει κτιστεί από τους λεπρούς και ανήκει σ’ αυτούς, βρίσκεται σε απόσταση ενός τετάρτου της ώρας από το Ηράκλειο, με γαϊδουράκι. Τα περίπου 120 σπίτια του, τα περισσότερα χτισμένα με πέτρες, στεγάζουν σήμερα 130 λεπρούς, σύμφωνα με την δήλωση του ιερέα τους. Η τοπική διοίκηση χορηγεί στον καθέναν απ’ αυτούς ένα καρβέλι ψωμί την ημέρα, που ζυγίζει περίπου 1200 γραμμάρια. Μερικοί απ’ αυτούς έχουν στην κατοχή τους κάποιο σπιτάκι ή κτήματα στον τόπο της καταγωγής τους, απ’ όπου εξασφαλίζουν ένα μικρό εισόδημα. Κατ’ εξαίρεση, υπάρχουν τρεις ή τέσσερις οικογένειες στο Λεπροχώρι που έχουν χτίσει εκεί ωραίες μικρές επαύλεις. Όμως, αυτοί που στερούνται τα προς το ζην - και που είναι οι περισσότεροι – ζουν από την επαιτεία.
Οι άμεσες και οι έμμεσες πληροφορίες που προκύπτουν από το σύντομο αυτό απόσπασμα είναι πολλές και ενδιαφέρουσες. Ας δούμε τώρα και ένα αντίστοιχο απόσπασμα από τη Μεσκινιά των Χανίων, μια και ο συγκεκριμένος περιηγητής δεν πέρασε από το Ρέθυμνο. Το επέλεξα διότι παρέχει εμμέσως στοιχεία βιογραφικά για ένα ξεχασμένο Ρεθεμνιώτη γιατρό:
… Σε απόσταση λίγων λεπτών έξω από την πόλη των Χανίων, σημερινή πρωτεύουσα του νησιού της Κρήτης, και πάνω στον κεντρικό δρόμο, βρίσκονται συγκεντρωμένοι πενήντα τέσσερις λεπροί. Από αυτούς οι δέκα είναι μουσουλμάνοι. Στεγάζονται σε μικρές καλύβες που είναι σκεπασμένες με άχυρα και που έχουν για πάτωμα το σκέτο χώμα.
Ο αξιότιμος συνάδελφός μου Δρ Βαρούχας, γνωστός μου από το Παρίσι και Κρητικός στην καταγωγή, ο οποίος ασκεί το επάγγελμά του στα Χανιά εδώ και τριάντα τέσσερα χρόνια, θέλησε να με συνοδεύσει σ’ αυτό το Λεπροχώρι. Με βοήθησε έτσι να συλλέξω τις πληροφορίες που χρειαζόμουν. Η λέπρα η λεγόμενη «τροφονευρωτική», που μπορεί να περισταλεί, αριθμεί σ’ αυτό το σύνολο των λεπρών τα περισσότερα θύματα και όχι η «εξιδρωτική». Απ’ αυτού του είδους τη λέπρα έχει προσβληθεί και ο επικεφαλής αυτής της μικρής παροικίας, η οποία εφάπτεται της πόλης. Είναι ένας άνδρας έξυπνος και ρωμαλέος, ηλικίας 43 ετών, τον οποίο αποκαλούν «καπετάνιο». Η ασθένεια είναι σ’ αυτόν στάσιμη εδώ και 20 χρόνια. Έχει εντούτοις κάποια ανεξίτηλα στίγματα … Τα δάχτυλα των χεριών και των ποδιών διατηρούν πάντως την ευαισθησία τους ... Ο καπετάνιος αυτός είναι παντρεμένος με μια τριαντάχρονη λεπρή, επίσης από «τροφονευρωτική» λέπρα, η οποία είναι εγκατεστημένη εδώ από ηλικίας10 ετών. Αυτή παρουσιάζει, ως συμπτώματα της ασθένειας, ατροφία των μυών της παλάμης και βράχυνση του μικρού δακτύλου.
Όμως η δερματική αναισθησία περιορίζεται σ’ αυτήν στο εσωτερικό κάθε χεριού, στο πέμπτο μετακάρπιο. Το ζευγάρι έχει μια κόρη 16 ετών, η οποία είναι παντρεμένη με τον μπακάλη του μεγάλου δρόμου, του οποίου το μαγαζί βρίσκεται σε απόσταση 20 μέτρων από το λεπροκομείο. Έχει ήδη ένα παιδί 12 μηνών, το οποίο θηλάζει από το στήθος της μητέρας του. Πατέρας, μητέρα και παιδί αυτού του νεαρού ζευγαριού είναι όλοι υγιείς. Ο μπακάλης, ευτραφής και εύχαρις τύπος, χωρίς να έχει κανένα λεπρό στην οικογένειά του, δεν δίστασε να παντρευτεί την κόρη δύο λεπρών. Οι οποίοι, άλλωστε, είναι όλη την ημέρας στο μαγαζί του χωρίς αυτό να επηρεάζει δυσμενώς την πελατεία του. Οι ταξιδιώτες που πάνε από τα Χανιά στα γύρω χωριά, σταματούν στο παντοπωλείο, κάνουν τα ψώνια τους, πίνουν κάτι χωρίς να τους ανησυχεί ούτε η γειτνίαση με το Λεπροχώρι ούτε η παρουσία των λεπρών [των πεθερικών του καταστηματάρχη].
Σε μια 65χρονη γυναίκα, η «τροφονευρωτική» λέπρα έχει διακόψει την πορεία της πάνω από 40 χρόνια, ενώ σε άλλη εδώ και 20 χρόνια.
Εκείνο που με εντυπωσίασε σ’ αυτό το Λεπροχώρι είναι ότι άτομα με σωματότυπο αθλητικό, προσβεβλημένα από την «τροφονευρωτική» λέπρα πριν από 25 και 30 χρόνια, έχουν διατηρήσει όλο το σωματικό και πνευματικό τους σφρίγος …
Υπενθυμίζεται ότι ο Ζαμπακός ήταν γιατρός και μάλιστα σπουδαίος. Ανάμεσα στις επιδιώξεις του ήταν, βεβαίως, να καταπολεμήσει τον τρόμο που προκαλούσε στους ανθρώπους η φοβερή αρρώστια, η νόσο του Χάνσεν όπως αργότερα επιδιώχτηκε να ονομάζεται, αφού ακόμα και το όνομα «λέπρα» προκαλούσε φόβο και αποστροφή.
ΠΗΓΗ - www..goodnet.gr
