Τα Δαμάνια είναι χωριό και πρώην κοινότητα στην επαρχία Μονοφατσίου του νομού Ηρακλείου με 228 κατοίκους (απογρ. 2001). Η θέση του είναι στις νοτιοανατολικές πλαγιές του υψώματος Όφις, κοντά στην Ιερά Μονή Επανωσήφη. Σήμερα αποτελεί την έδρα του ομώνυμου Δημοτικού Διαμερίσματος του Δήμου ΑΡΧΑΝΩΝ ΑΣΤΕΡΟΥΣΙΩΝ Η απόστασή του από το Ηράκλειο είναι 33,7 χλμ. Η αμπελοκαλλιέργεια και η ελαιοκομία είναι οι κύριες ασχολίες των κατοίκων του οικισμού. Στα Δαμάνια υπάρχει Δημοτικό Σχολείο.
Το Δημοτικό διαμέρισμα Δαμανίων αριθμεί 393 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή πληθυσμού του 2001. Οι οικισμοί που το συγκροτούν είναι:
- τα Δαμάνια [ 228 ] , έδρα,
- το Αρκάδι [ 57 ], σε υψόμετρο 520 μ. στην πλευρά του υψώματος Μονοδένδρι και σε απόσταση 30,8 χλμ. από την πρωτεύουσα του νομού. Οι κάτοικοι κατάγονται από τα Ανώγεια Ρεθύμνης και εγκαταστάθηκαν εκεί μετά την απελευθέρωση της Κρήτης. Διατηρούν την ιδιαίτερη προφορά των Ανωγειανών, όπως επίσης τα ήθη και τα έθιμά τους. και
- το Μελιδοχώρι [ 108 ], σε υψόμετρο 400μ. , το οποίο βρίσκεται στις ανατολικές πλαγιές του υψώματος Καστριώτης. Η απόστασή του από το Ηράκλειο είναι 40,1 χλμ. Όπως και στο προηγούμενο χωριό, έτσι και στο Μελιδοχώρι εγκατστάθηκαν Ανωγειανοί κάτοικοι και ασχολούνται κατά κύριο λόγο με τη γεωργία και με την κτηνοτροφία. Παράγεται λάδι και κρασί. Στο Μελιδοχώρι λειτουργεί Δημοτικό Σχολείο.
Για την ονομασία του οικισμού, ο Νικόλαος Πλάτων υποστηρίζει ότι αυτή προήλθε από προγενέστερο τύπο Δαμάνα, που με τη σειρά του προέρχεται από το Δα Μα= Μήτηρ Γη.
Το 1583 στην απογραφή του Καστροφύλακααναφέρεται Damagna με 51 κατοίκους. Στην ίδια απογραφή αναγράφονται οι οικισμοί Arcadi, με 91 κατοίκους και Mellidhochori με 23 κατοίκους.
Επί Τουρκοκρατίας δεν κατοικούσε κανένας Έλληνας στα χωριά. Το 1834 στο Αρκάδι αναφέρονται 6 οικογένειες Οθωμανών. Το 1881 αναφέρονται 117 Τούρκοι στα Δαμάνια, 40 στο Μελισσοχώρι, όπως αναγράφεται το Μελιδοχώρι στην απογραφή αυτή, και 57 στο Αρκάδι. Έπειτα από τη Μικρασιατική Καταστροφή εγκαταστάθηκαν στα Δαμάνια πρόσφυγες από τη Σελεύκεια της Μικράς Ασίας. Οι πλέον ηλικιωμένοι μιλούν την τουρκική γλώσσα.
Την περίοδο της Ναζιστικής Κατοχής, το Μελιδοχώρι αποτέλεσε κέντρο της Εθνικής Αντίστασης. Στο χωριό εγκαταστάθηκε ασύρματος σε σπήλαιο, όπως επίσης και δικαστήριο που δίκαζε τους «δοσίλογους» και τους έριχναν σε παρακείμενη χαράδρα.
Στη θέση Κουρήνα ανακαλύφθηκε το 1915 σημαντικός θολωτός τάφος με νερό, που χρησιμοποιούνταν από τους Μουσουλμάνους κατοίκους για την ύδρευση. Είναι κτισμένος σύμφωνα με το μυκηναϊκό σύστημα. Έχει δρόμο μήκους 10μ. και πλάτους 1μ. και νεκρικό θάλαμο διαστάσεων 4Χ2,80 και ύψους 4 μ. με δάπεδο στρωμένο με πλάκες, Ανασκάφηκε από τον Ξανθουδίδη και βρέθηκαν τρεις κιβωτιόσχημες λάρνακες από πηλό, καθώς επίσης και διάφορα κτερίσματα. Χρονολογείται από την Υστερομινωική εποχή, το 13ο αιώνα π.Χ.
