Η
λατέρνα είναι ένα αυτόματο μουσικό όργανο που αν και ογκώδες δεν
χρησιμοποιείται μόνο σε κλειστούς χώρους αλλά συχνά μεταφέρεται σε
ανοιχτούς χώρους, πλατείες και γειτονιές. Είναι ένα όργανο που
δημιούργησε πολλά συναισθήματα στους Έλληνες και βοήθησε πολύ στην
εξάπλωση και διάδοση ήχων που είναι αγαπητοί ακόμα και σήμερα. Πολλοί
έχουν να πουν κάποια ιστορία που ξέρουν ή έχουν ακούσει γύρω από κάποια
λατέρνα. Υπήρξαν όμως και πολλά προβλήματα που την ταλαιπώρησαν μέσα στο
πέρασμα του χρόνου με αποτέλεσμα να την περιθωριοποιήσουν. Επίσης
πρόβλημα στην μελέτη της δημιουργεί η έλλειψη βιβλιογραφίας, μιας και
όποια τυχόν υπάρχει είναι ανεπαρκής έως και λανθασμένη. Αυτό συμβαίνει
γιατί οι ερευνητές δεν ασχολήθηκαν με την τέχνη της λατέρνας αλλά
προέβησαν σε μια απλή περιγραφή της. Παρόλα αυτά ακόμα και σήμερα
υπάρχουν γωνιές και γειτονιές που κάποιος μπορεί να ακούσει και να
σιγοτραγουδήσει παλιές αγαπημένες μελωδίες
Η
πρώτη Ελληνική λατέρνα δημιουργήθηκε γύρω στα 1880. Τότε η συνεργασία
του Έλληνα Ιωσήφ Αρμάου και του Ιταλού Giuseppe Turconi απέφερε την
λατέρνα. Οι δυο τους, πολύ καλοί φίλοι με έντονες μουσικές και
κατασκευαστικές δεξιότητες έφτιαξαν στην Κωνσταντινούπολη την πρώτη
λατέρνα χωρίς τη σιδερένια βάση που είχαν τα πιάνα γιατί υπήρχαν
παρόμοια με τη λατέρνα όργανα στο παρελθόν με σιδερένια όμως βάση (π.χ. η
Ρομβία). Οι δυο τους είχαν δημιουργήσει ένα συνεταιρισμό όπου είχαν
διαχωρίσει τη δουλειά σε δύο κομμάτια. Ο Turconi ασχολιόταν με το
κατασκευαστικό κομμάτι ενώ ο Αρμάος με την καταγραφή, δηλαδή το
«σταμπάρισμα» των τραγουδιών.
Η
εξέλιξη ήταν ραγδαία. Αν και στην Κωνσταντινούπολη υπήρξαν μόνο 2-3
κατασκευαστές, στην Ελλάδα υπολογίζονται σε 60-80. Υπολογίζεται επίσης
ότι την περίοδο πριν τον πόλεμο του 1940 υπήρξαν σε Αθήνα και Πειραιά
περίπου 40.000 όργανα και άλλα τόσα μόνο στη Θεσσαλονίκη. Ακόμα εκείνη
την περίοδο σε κάθε μαγαζί διασκεδάσεως υπήρχαν 6-7 όργανα. Ο πόλεμος
όμως στάθηκε τροχοπέδη σε οποιαδήποτε εξέλιξη της λατέρνας. Αν και ήταν
πολύ προσιτή στην αρχή της στη διάρκεια του πολέμου κανείς δεν κοίταζε
την διασκέδαση. Επίσης πάρα πολλά όργανα καταστράφηκαν λόγω του όγκου
τους. Ο τελευταίος κατασκευαστής ήταν από τις Σέρρες όπου έκλεισε το
εργαστήριο περίπου στα 1938. Αυτό το μαρτυρούν και οι υπάρχουσες
λατέρνες που υπολογίζονται σε νεότερες να είναι εκείνης της εποχής.
Μέσα
στα χρόνια της ακμής πολλοί ακολούθησαν το πρότυπο του Αρμάου-Turconi
και διαχώρισαν την κατασκευή της λατέρνας. Έτσι, σπουδαιότερος
«σταμπαδόρος» εξελίχθηκε ο γιος του Αρμάου, Νίκος Αρμάος. Αυτός διέδωσε
αργότερα την τέχνη του στο γιο του.και αυτός βρήκε μεταλαμπαδευτή τον
Αντώνη Νασιόπουλο όπου σε συνεργασία με τον Βασίλη Ιακωβίδη, κορυφαίο
τεχνίτη και κουρδιστή πιάνων, κατασκεύασαν ξανά το 1994 τη λατέρνα.
Παράλληλα στις Σέρρες, ο Αναστάσιος Τζίωνης συνεχίζει και αυτός να
κατασκευάζει με παραδοσιακό τρόπο λατέρνες. Αργότερα (το 2001) ο
Ιακωβίδης θα πεθάνει, και ο Τζίωνης θα αποσυρθεί (σε ηλικία 97 ετών).
Κύριο
χαρακτηριστικό της λατέρνας ήταν και είναι το στόλισμά της. Παλαιότερα
αποτελούσε και επάγγελμα καθώς υπήρχαν καταστήματα που πουλούσαν
στολίδια και άλλα είδη. Είχαν σκεπάσματα από δέρμα σε διάφορα χρώματα,
κομμένα, ξεγυρισμένα, με κεντίδια, σκαλισμένα διάτρητα. Αυτές ήταν οι
φορεσιές. Υπήρχαν βελούδινα σκεπάσματα με ρέλι, χρυσοκεντήματα με
παραστάσεις (π.χ. 2 κοπέλες να κρατούν την ελληνική σημαία ή παραστάσεις
από μάχες του ’21) Ήταν πολύ φορτωμένες με χάντρες, κομπολόγια, εικόνες
ακόμα και κέλυφος χελώνας και ότι άλλο σκεφτόταν ο καθένας. Υπήρχαν
σεγαριστά σχέδια με το κλασσικό βυζαντινό σχέδιο και η εικόνα που είχαν
στο κέντρο ήταν ή της Μαρίας της Πενταγιώτισσας ή της Ρόζα Εσκενάζυ ή
2-3 ακόμα άλλες. Σπάνια κάποιος έβαζε φωτογραφία από αγαπημένο ή
συγκεκριμένο του πρόσωπο. Τέλος τα πόδια που στηριζόταν η λατέρνα ήταν
ξυλόγλυπτα.
Στη σύγχρονη εποχή η λατέρνα είναι πολύ παραμερισμένη και αρκετά σπάνιο θέαμα. Η ζήτηση είναι αρκετά περιορισμένη σε συλλέκτες και κάποιους ελάχιστους μουσικούς. Οι πωλήσεις πλέον γίνονται σπάνια και συνήθως όχι κατόπιν παραγγελίας αλλά αγοράζονται έτοιμα κομμάτια. Τα τραγούδια τα οποία ταυτίστηκαν με τη λατέρνα όπως η Φραγκοσυριανή, Γαρύφαλλο στ’ αυτί, Το Τραμ το τελευταίο, Οι θαλασσιές οι χάντρες, παραμένουν στο ρεπερτόριο και των καινούργιων οργάνων και υπάρχουν κάποιες προσθήκες σε τραγούδια του Μίμη Πλέσσα ή του Λευτέρη Παπαδόπουλου.
