ΔΕΙΤΕ ΓΙΑ ΤΟ ΝΗΣΑΚΙ ΤΗΣ ΣΟΥΔΑΣ
Τους πρώτους μήνες του 1913 συνέβησαν τρία σημαντικά περιστατικά στη νησίδα της Σούδας, τα οποία οι περισσότεροι, όπως και εγώ, αγνοούν στις λεπτομέρειες.
Τους πρώτους μήνες του 1913 συνέβησαν τρία σημαντικά περιστατικά στη νησίδα της Σούδας, τα οποία οι περισσότεροι, όπως και εγώ, αγνοούν στις λεπτομέρειες.
Εκτός αυτού έχουν διαστρεβλωθεί και έχουν γραφεί πολλές ανακρίβειες σε βιβλία, περιοδικά και ηλεκτρονικά μέσα και οι οποίες αναπαράγονται από τους νεότερους “ιστορικούς”. Ελάχιστοι είναι εκείνοι που έχουν πλήρη και σαφή εικόνα των περιστατικών αυτών.
Το σημείωμα τούτο σκοπεί στην περιγραφή των περιστατικών αυτών κατά τρόπο σύντομο και σαφή. Το πρώτο περιστατικό συνέβη την 1η Φεβρουαρίου, το 2° στις 23 Απριλίου και το 3° την 1η Μαΐου 1913.
Γενικα
1) Ο τελευταίος Τούρκος στρατιώτης απεχώρησε από την Κρήτη στις 3 Νοεμβρίου 1898. Ομως σαν σύμβολο της σκιώδους επικυριαρχίας του σουλτάνου, κατά τις συμφωνίες, έμεινε να κυματίζει στη νησίδα της Σούδας η τουρκική σημαία.
2) Ο τελευταίος στρατιώτης των “Προστάτιδων Δυνάμεων” απεχώρησε από την Κρήτη στις 13 Ιουλίου 1909. Εμειναν όμως τα σύμβολα της προστασίας, οι σημαίες τους, να κυματίζουν στη νησίδα της Σούδας πλάι στην τουρκική.
3) «…Αι Κυβερνήσεις των Προστάτιδων Δυνάμεων της Νήσου Κρήτης έλαβον από κοινής συμφωνίας τας επομένας αποφάσεις. Τα αποσπάσματα των διεθνών στρατευμάτων θέλουσιν αποσυρθή την 13/26 Ιουλίου 1909. Πριν η αποχώρησις αύτη συντελεσθή, αι τέσσαρες Δυνάμεις θ’ αποστείλωσιν εκάστη εις την Σούδαν ανά μια φυλακίδα και θέλουσι τηρήσει αυτήν αυτόθι προς φρούρησιν της Αυτοκρατορικής Οθωμανικής σημαίας και των σημαιών των τεσσάρων Προστάτιδων Δυνάμεων, ωσαύτως δε και προς εγγύησιν της ασφαλείας των Κρητών Μουσουλμάνων». Ανακοίνωση των Προξένων.
4) Ανταπόκριση του Κων. Ζ. Σταυρίδη προς το περιοδικό “Ατλαντίς” της Νέας Υόρκης, την Ανοιξη του 1911.
«Παρά το χείλος της προς την θάλασσαν φερομένης κρημνώδους ακτής, επί αργιλλώδους επιφάνειας την οποίαν καλύπτει αραιά χλόη, είναι αναστηλωμένοι πέντε ιστοί, δεδεμένοι από της γης διά σχοινιών συμπεπλεγμένων προς άλληλα ως γόρδιος δεσμός. Επ’ αυτών υψούνται αι σημαίαι των Προστάτιδων και, ό,τι απέμεινεν εις την Κρήτην προς παρηγορίαν του απελαθέντος κατακτητού… μια σημαία τουρκική, εκ πανίου και αυτή ως αι λοιπαί: Ο φύλαξ του Φάρου, από πολλών ετών παραμένων εκεί, μου διέψευσε το κοινώς πιστευόμενον ότι άλλοτε η τουρκική σημαία ήτο ζωγραφισμένη επί τενεκέ καθηλωμένου επί του ύψους του ιστού. Εκάστη υψούται κατ’ αλφαβητικήν σειράν, αρχομένην εκ δεξιών του βλέποντος προς ανατολάς πρώτη η Αγγλική, κατόπιν η Γαλλική, η Ιταλική, η Ρωσσική και τελευταία η Τουρκική. Συνεσταλμέναι, μόλις κινούνται ελαφρώς εις τας μαλάκας θωπείας λεπτής αύρας. Εις την ερημικήν ακτήν των έχουν μόνο συντρόφους της θαλάσσης τον ρόγχθον και τα οξέα λαλήματα των χελιδόνων, αι οποίαι διώκουσαι αλλήλας».
5) Στην Ελλάδα ο 1oς Βαλκανικός πόλεμος είχε λήξει από τον Οκτώβριο στη Μακεδονία και τον Μάρτιο στην Ηπειρο, η συνθήκη ειρήνης δεν είχε ακόμη υπογραφεί και ο 2ος Βαλκανικός πόλεμος ήταν ορατός στον ορίζοντα.
6) Στην Κρήτη, τον Οκτώβριο, με την έναρξη του πολέμου, είχε αποσταλεί ως Γενικός Διοικητής ο Στέφανος Δραγούμης. Η Κρητική Πολιτεία τερμάτισε τον βίο της και η Κρήτη ήταν πλέον τμήμα του Ελληνικού Βασιλείου.
.jpg)
Περιστατικό πρώτο: 1 Φεβρουαρίου, ημέρα Παρασκευή.
Υποστολή των σημαιών των Προστάτιδων Δυνάμεων και της Τουρκικής στη νησίδα της Σούδας και ύψωση της ελληνικής.
Ιδού πώς περιγράφει το γεγονός ο «Ελληνικός Οδηγός Κρήτης 1913 – 1919»:
«Την πρώτην Φεβρουαρίου του μεγάλου έτους 1913 το αγγλικόν καταδρομικόν “Yarmouth”, το οποίον εξετέλη καθήκοντα φυλακίδος εις τον λιμένα της Σούδας, απεβίβασεν εν άγημα επί της μικράς εν τω μέσω του λιμένος νησίδος, όπου υψούτο η εκ τενεκέ τουρκική σημαία, η εκπροσωπούσα την υψηλήν επικυριαρχίαν του σουλτάνου επί της Μεγαλονήσου, μαζί με τας άλλας τεσσάρας σημαίας των Προστάτιδων Δυνάμεων της Κρήτης.
Το άγημα του “Yarmouth”, αποβιβασθέν εις την νησίδα, κατεβίβασεν την τενεκεδένιαν επικυριαρχίαν, ως και τα εμβλήματα της τετραπλής ευρωπαϊκής προστασίας και επανήλθεν εις το πλοίον του, αφού παρέδωκε εις τα αρμόδια προξενεία τας οικείας σημαίας, εις το γερμανικόν την τουρκικήν και αφού επήρε την αγγλικήν μαζί του.
Περάτωσαν το έργον τούτο, το αγγλικόν καταδρομικόν απέπλευσεν εκ την νήσου.
To “Yarmouth” ήτο η τελευταία εν Σούδα φυλακή της Ευρώπης. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας άγημα χωροφυλάκων ανεπέτασσε την κυανόλευκον και επί του τελευταίου κρητικού εδάφους, όπου υψούντο τα σύμβολα της ξενοκρατίας.
Κατ’ αυτόν τον τρόπον, αθορύβως και σοβαρώς, επεκύρωσεν η Ευρώπη την μετά της Ελλάδος Ένωσιν της Κρήτης. Ο Ελληνισμός ολόκληρος έχων τον νουν του αφοσιωμένον εις το μέγα δράμα της Ηπείρου, δεν εσταμάτησε όπως ίδη την μυσταγωγίαν την τελεσθείσαν εις τα ήρεμα νερά της Σούδας.
Εν Έθνος, το οποίο επί τρεις ήδη γενεάς εγαλουχήθη με την παράδοσιν μιας αγωνιζομένης διά την Ένωσιν της Κρήτης, δεν εύρε καιρόν όπως εορτάση την πραγμάτωσιν του ωραίου ονείρου.
Και πράγμα περίεργον! Δεν εόρτασε την Ένωσιν ούτε αυτή η Κρήτη!».
Ο λιμενάρχης Χανίων Γεώργιος Κουρκούτης σημειώνει εις το ημερολόγιον του Λιμεναρχείου.
«1 Φεβρουαρίου 1913, Ημέρα Παρασκευή, Ανεμος Βορέας.
Με δύναμιν σχεδόν σφοδράν και με βροχήν εκ διαλειμμάτων με ψύχος δριμύ. Εις τας 9 π.μ. ήρχισε να ελαττούται. Εις τας 10 π.μ. μετέβην εις Σούδαν, όπως εκδώσω την πιστοποίησιν του Αγγλικού Πολεμικού “Diana”, οποίον ανεχώρησε εις ανοικτήν θάλασσαν. Ητο δε το τελευταίο Πολεμικόν, όπερ παρέμενεν εις Σούδαν. Επληροφορήθην δε παρά του διερμηνέως αυτού Αθανασίου… ότι ήθελεν αναχωρήσει την μεσημβρίαν και ότι κατεβίβασε τας 4 Ευρωπαϊκάς σημαίας εκ της νησίδος της Σούδας και την Τουρκικήν καθώς άμα τη αναχωρήσει κατεβίβασε και την Αγγλικήν εκ του Ναυστάθμου (όπερ και έγινε). Αμέσως επέστρεφα και μετέβην εις το Διοικητήριον και το ανεκοίνωσα εις τον Γενικόν Διοικητήν κ. Στέφανον Δραγούμην, ο οποίος μοι είπε όπως μη το ανακοινώσω. Εις τη 1 μ.μ. μοι απέστειλε το αμάξι του και μετέβην εις Χαλέπα προς συνάντησή του και με διέταξε να παραλάβω μία σημαίαν Ελληνικήν και ναύτας του Β. Ναυτικού όπως και χωροφύλακας και να σπεύσω εις την νησίδα ν’ ανυψώσω την Ελληνικήν σημαία και να εγκαταστήσω φρουράν. Παρέλαβον όθεν τον δίοπον Αλέξανδρον Πρωτοψάλτην και τον πτυχιούχον Διονύσιον Μουσάκον και 4 χωροφύλακας και τον ανθυπασπιστήν Κωνσταντίνο Παπαδαντωνάκην και ανεχωρήσαμεν εκ Σούδας με την ατμάκατον των αδελφών Κοκολάκη και εις τα 4 μ.μ. ηξιώθημεν να αναρτήσωμεν την περιπόθητον Ελληνικήν Σημαίαν με τας κεκανονισμένας τιμάς…».
Οι παραπάνω δύο περιγραφές, παρά τις μικροδιαφορές, νομίζω ότι περιγράφουν σαφώς τα γεγονότα, της ημέρας αυτής. Ούτε επίσημες τελετές έγιναν, ούτε φωτογραφίες κατόρθωσα να εντοπίσω.
Περιστατικό δεύτερο 23 Απριλίου, ημέρα Τρίτη.
Ο Γενικός Διοικητής Κρήτης σε συνεννόηση με τον επίσκοπο Κυδωνίας και Αποκορώνου απεφάσισαν να μετονομάσουν το βενετσιάνικο εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στη νησίδα της Σούδας σε Αγιο Γεώργιο στη μνήμη του βασιλιά της Ελλάδας Γεωργίου του Α’ που είχε δολοφονηθεί στη Θεσσαλονίκη στις 5 Μαρτίου. Είχε συμφωνηθεί να γίνουν τα εγκαίνια στις 23 Απριλίου, ημέρα της ονοματικής εορτής του βασιλιά και η αποκάλυψη μαρμάρινης αναθηματικής στήλης. Το πρόγραμμα της τελετής έγραφε:
«Πρόγραμμα επισήμου εκκλησιαστικής και εθνικής τελετής επί της νησίδος Σούδας κατά την 23ην Απριλίου 1913.
Όρθρος
Τέλεσις των εγκαινίων του εν τη νησίδι παλαιού Ναού, επ’ ονόματι του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου.
Ώρα 8 της πρωίας: Έναρξις επισήμου λειτουργίας εν τω Ηγιασμένω Ναώ χοροστατούντος του Θεοφιλέστατου Επισκόπου Κυδωνίας και Αποκορώνου.
Μετά την απόλυσιν τέλεσις εν υπαίθρω του Ναού πανδήμου Μνημοσύνου υπέρ του αειμνήστου Βασιλέως Γεωργίου του Α’. Μετά το Μνημόσυνον αποκάλυψις στήλης αναμνηστικής της επί του αειμνήστου Βασιλέως κατά την 1ην Φεβρουαρίου 1913 εξαφανίσεως της τουρκικής σημαίας από της νησίδος.
Το εκκλησιαστικόν μέρος της τελετουργίας κατά τα κανονιθέντα υπό του Θεοφιλεστάτου Επισκόπου.
Τα της στρατιωτικής παρατάξεως και των αποδοτέων Στρατιωτικών τιμών κανονιθήσονται υπό της Ανωτέρας Διοικήσεως της χωροφυλακής. Εις την τελετήν θέλουσι παρίστασθαι:
Ο Γενικός Διοικητής Κρήτης. Πάσαι αι εν Χανίοις εδρεύουσαι Δικαστικαί, Διοικητικαί και Στρατιωτικαί Αρχαί. Αι Δημοτικαί Αρχαί Χανίων – Σούδας. Η εις την νησίδα και εις τον τόπον της τελετής καθ’ όλην την διάρκειαν αυτής εντάξει παρουσία ελευθέρα εις πάντας».
Ο Μιχάλης Ποταμιτάκης στο βιβλίο του «Το λιμάνι της Σούδας στο πέρασμα του χρόνου» περιγράφει τα γεγονότα της ημέρας αυτής ως εξής: «Η γιορτή διαφημίστηκε απ’ τις εφημερίδες και 500 περίπου άτομα κυρίως απ’ το Ακρωτήρι και τον Αποκόρωνα έφθασαν εκεί το βράδυ της 22ας Απριλίου, μεταξύ των οποίων ήτο και ο επίσκοπος Κυδωνίας και Αποκορώνου Αγαθάγγελος. Στις 7 το πρωί επιβιβάστηκαν σε βάρκα του Λιμεναρχείου ο Γενικός Διοικητής με τις 2 κόρες του, ο δήμαρχος Χανίων Γ. Φούμης, ο Γενικός Εισαγγελέας Πλουμίδης, ο λιμενάρχης Κουρκούτης, ο ανώτερος Διοικητής Χωροφυλακής Διοσκουρίδης και άλλοι, με προορισμό το νησί. Λίγο νωρίτερα, κατά τον Ορθρο, ο επίσκοπος έκανε τα εγκαίνια της εκκλησίας “στο όνομα του Αγ. Γεωργίου”.
Μαζί με τη βάρκα έφερναν επιβάτες στο νησί τα επιβατικά “Ιουλία” και “Χρυσαλίς”.
Κατά τις 7.30 όμως ενέσκηψε ξαφνικά σφοδρότατος νοτιοδυτικός άνεμος που γρήγορα μετέτρεψε τον κόλπο της Σούδας σε αφρίζον πέλαγος. Η βάρκα με τους επίσημους κινδύνεψε να βουλιάξει και τελικά προσάραξε σαν καρυδότσουφλο στις ακτές του Ακρωτηρίου, όπου οι επιβάτες αποβιβάστηκαν σε κακά χάλια. Το μεσημέρι που κόπασε λίγο η θαλασσοταραχή, μια βάρκα πήγε να παραλάβει απ’ το νησί 11 Αποκορωνιώτες για να τους μεταφέρει στις Καλύβες. Ξαφνικά όμως ο αέρας δυνάμωσε και πάλι και το αποτέλεσμα ήταν η βάρκα να βουλιάξει και παρά την βοήθεια που προσπάθησε να δώσει μια άλλη βάρκα, πνίγηκαν έξι άτομα που δεν ήξεραν κολύμπι. Το γεγονός αυτό αναστάτωσε τη Χανιώτικη κοινωνία της εποχής, που απέδωσε το γεγονός στην οργή του Αγίου Νικολάου, μιας και η εκκλησία αφιερώθηκε σ’ ένα άλλο Αγιο. Τελικά η αλλαγή δεν επισημοποιήθηκε κι ο ναός καθιερώθηκε στη μνήμη του Αγίου Νικολάου».
Φωτογραφίες από τα γεγονότα της ημέρας αυτής δεν εντόπισα.
Περιστατικό 3° 1 Μαΐου, ημέρα Τετάρτη.
Υστερα από τα προηγηθέντα περιστατικά απεφασίσθη να γίνει η επίσημη έπαρση της ελληνικής σημαίας και τα αποκαλυπτήρια της στήλης την 1 Μαΐου όπερ και εγένετο.
Έγινε δοξολογία στον ναΐσκο, έπαρση της ελληνικής σημαίας και αποκάλυψη της μαρμάρινης στήλης που δεν είχε γίνει στις 23 Απριλίου. Στη στήλη αναγράφεται.
ΕΠΙ
ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Α’
ΕΝΤΑΥΘΑ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗΝ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1913
ΑΠΕΤΙΝΑΧΘΗ ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΝ ΛΕΙΨΑΝΟΝ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ
ΑΓΩΝΙΑΣ ΕΤΗ 247 ΜΗΝΕΣ 7 ΗΜΕΡΕΣ 7.
Και ένα σχόλιο από εφημερίδα της εποχής.
«…Δυστυχώς κατά την ωραίαν ταύτην τελετήν δεν παρέστησαν ειμή ολιγάριθμοι επίσημοι κληθέντες επί τούτο, ο δε λοιπός κόσμος παραδόξως ηγνόει τα της εορτής, ήτις διεξήχθη εξ αιτίας τούτου εν στενώ κύκλω επισήμων. Οι προσκληθέντες επιβαίνοντες του ατμόπλοιου “Νικολάου” διεπεραιώθησαν επί της νησίδος ένθα περί την 11ην π.μ. ο Θεοφιλέστατος Επίσκοπος ετέλεσε μνημόσυνον υπέρ του Βασιλέως Γεωργίου εν τω εγκαινιαθέντι ναώ του Αγίου Γεωργίου και καθηγίασε την Ελληνικήν σημαίαν. Μετά τούτο, πάντες ηγουμένου του Θεοφιλεστάτου και του κ. Γενικού Διοικητού μετέβησαν εις τον τόπον ένθα ανυψούτο η αναθηματική στήλη, μετά καταλλήλους ευχάς απεκάλυψεν η Αυτού Εξοχότης…».
Φωτογραφίες από τα γεγονότα της ημέρας αυτής υπάρχουν εις τα έντυπα μέσα και το διαδίκτυο, αλλά όλες στον υπότιτλο αναφέρουν ως
ημερομηνία την 1η Φεβρουαρίου.
Το περίφημο γραμματόσημο που εκδόθηκε λίγους μήνες αργότερα (διάταγμα 20/6/1913) είναι περισσότερο ακριβές. Γράφει 1 Φεβρουαρίου 1913 ΣΟΥΔΑ.
1 ΜΑΪΟY 1913.
Ας δούμε τώρα τι γράφουν οι διάφορες πηγές για τα γεγονότα αυτά.
1. Ο Στυλιανός Μοτάκης «Κρητική Εστία» τεύχος 149 – 150 Νοεμ. – Δεκ.
1964 σελίδα 177 γράφει:
«Ηδη και αι προστάτιδες Δυνάμεις απεβίβασαν εκ του εν Σούδα παραμένοντος μόνου Αγγλικού πλοιαρίου ναυτικόν απόσπασμα, το οποίον αφήρεσεν εκ της νησίδος τας σημαίας των Δυνάμεων και την εκ λευκοσιδήρου τουρκικήν τοιαύτην και ακολούθως απήλθεν οριστικώς εκ Κρήτης (14 Φεβρουαρίου 1913), ενώ ταυτοχρόνως εις την θέσιν των ανυψώνετο υπό του Γενικού Διοικητού Κρήτης και του λαού η Ελληνική σημαία. Η ένωσις είχε πλέον συντελεσθεί υπό τας ευλογίας των Δυνάμεων και τας επευφημίας του πλήθους».
2. «ΚΡΗΤΗ – Ιστορία και Πολιτισμός» ΣΤΕΔΚΚ τόμος 2ος σελ. 485.
«Στις 14 Φεβρουαρίου 1913 αφαιρέθηκαν από το φρούριο της Σούδας οι σημαίες των Μεγάλων Δυνάμεων και της Τουρκίας. Ολα τα σύμβολα της επικυριαρχίας και της προστασίας είχαν πια εξαφανιστεί από το νησί».
3. Ο Στ. Σπανάκης «ΚΡΗΤΗ» Β’ σελ. 349 γράφει:
«…Στις 14 του Φλεβάρη 1913 αφαιρέθηκε η (τενεκεδένια) τουρκική σημαία και στη θέση της τοποθετήθηκε μια μαρμάρινη πλάκα με την επιγραφή “ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΕΝ ΚΡΗΤΗ 1669 – 1913 ΗΤΟΙ 267 ΕΤΗ, 7 ΜΗΝΕΣ, 7 ΗΜΕΡΕΣ, ΕΤΗ ΑΓΩΝΙΑΣ».
4. Ο Μιχάλης Γρηγοράκης “Χανιώτικα νέα” γράφει:
«Το 1913 την 1η Φεβρουαρίου κατά τη διάρκεια επίσημης τελετής παρουσία του ΓΔΚ Στέφανου Δραγούμη, των τοπικών και εκκλησιαστικών Αρχών, αφαιρέθηκε η τενεκεδένια τούρκικη σημαία και υψώθηκε η Ελληνική. Στη θέση μάλιστα της τενεκεδένιας σημαίας τοποθετήθηκε μια μαρμάρινη στήλη με την επιγραφή “ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΕΝ ΚΡΗΤΗ 1669 -1913 ΗΤΟΙ 267 ΕΤΗ, 7 ΜΗΝΕΣ, 7 ΗΜΕΡΕΣ, ΕΤΗ ΑΓΩΝΙΑΣ».
5. Ο Κ. Παδουβάς «Ιχνηλατώντας τη Ρώσικη παρουσία στην Ελλάδα – Κρήτη 1897 – 1909» γράφει:
«…Την 1η Φεβρουαρίου 1913 (ο Στέφανος Δραγούμης) αντικατέστησε ο ίδιος την τουρκική με την ελληνική σημαία στη νησίδα της Σούδας, ενώπιον του Μητροπολίτη και των τοπικών Αρχών, πράξη που σήμαινε τερματισμό κάθε τουρκικής εξουσίας στη νήσο Κρήτη».
6. Οι Γ. Χρηστάκης – Γ. Πατεράκης «Η Κρήτη και η Ιστορία της» σελ. 347 γράφουν:
«Στις 14 Φεβρουαρίου 1913… έγινε η υποστολή των σημαιών της Τουρκίας και των Μεγάλων Δυνάμεων από το φρούριο του Φιρκά (sic)».
7. Ο Σ. Μαρκεζίνης «Πολιτική ιστορία της νεοτέρας Ελλάδος» τ. 3, σελ. 147 γράφει:
«Ευθύς ως αφίχθη εις Κρήτην ο πρώτος αυτής Γενικός Διοικητής Στέφανος Δραγούμης, εγένετο εις την νησίδα της Σούδας, παρουσία του, πανηγυρική έπαρσις της Ελληνικής Σημαίας…».
Σημ.: Ο Στέφανος Δραγούμης αφίχθη στην Κρήτη στις 12 Οκτ. 1912.
8. Διαδίκτυο. Αρχείο Στ. Δραγούμη.
Σειρά φωτογραφιών από την τελετή υψώσεως της Ελληνικής σημαίας και της αποκάλυψης της στήλης με σημειώσεις «Χρονολογία: 1 Φεβρουαρίου 1913».
Παρατηρήσεις:
1) Η διαφορά στις ημερομηνίες (1 ή 14 Φεβρουαρίου) οφείλεται στη χρήση του παλαιού ή του νέου ημερολογίου (13 ημέρες).
2) Τα «έτη αγωνίας» (267 έτη, 7 μήνες, 7 ημέρες) θεωρώ ότι είναι το διάστημα από 24 Ιουνίου 1645 έως 1 Φεβρουαρίου 1913, ημερομηνίες αφίξεως των Τούρκων στην Κρήτη και υποστολής της σημαίας στη νησίδα της Σούδας.
3) Δυστυχώς τα πλείστα βιβλία Ιστορίας όπως γράφω και στην αρχή επίσημα και ανεπίσημα περιέχουν πολλές ανακρίβειες, παραλείψεις ή παραποιήσεις των γεγονότων, άλλες ηθελημένες και άλλες από άγνοια ή προχειρότητα και οι οποίες αναπαράγονται από τους νεότερους. Αυτό όμως είναι ένα θέμα που δεν μπορεί να εξαντληθεί στις γραμμές ενός σημειώματος.
