ΝΕΑΠΟΛΗ - ΝΟΜΟΣ ΛΑΣΙΘΙΟΥ

Η ιστορία της Νεάπολης χάνεται στα βάθη των αρχαίων χρόνων καθώς φαίνεται να συνδέεται με την ύπαρξη της (υπομινωικών χρόνων) αρχαίας πόλης Δρήρου στα βορειοανατολικά της. Η νεότερη πόλη συναρτάται με τον γνωστό συνοικισμό Καρές ως η φυσική συνέχεια του τελευταίου.Οι πρώτοι οικιστές ήταν μυλωνάδες που προσπάθησαν να αξιοποιήσουν τα τότε άφθονα νερά της πηγής του Βιγλιού εγκαθιστώντας κατά μήκος της πλαγιάς μύλους. Από τον οικισμό αυτό λέγεται ότι προέρχεται και ο Πέτρος Φίλαργης ή Φιλαργος, ο μετέπειτα Πάπας Ρώμης Αλέξανδρος ο Ε΄.

Οι πρώτοι αυτοί κάτοικοι μετεγκαταστάθηκαν στη συνέχεια σε έναν νέο οικισμό πιο κοντά στις πλουτοπαραγωγικές πηγές της περιοχής, την Απάνω Γειτονιά.
Παράλληλα με τον οικισμό αυτό και την ίδια περίπου χρονική περίοδο ένας άλλος οικισμός, το Λιβάδι, όπως είναι γνωστός και σήμερα, άρχισε να αναπτύσσεται σημαντικά. Η παράδοση αναφέρει ότι ο οικισμός αυτός κτίστηκε από κολίγους κάποιας μονής (της Μεγάλης Παναγίας) που βρισκόταν στα βόρεια του συνοικισμού Λιβάδι, μάλλον προς την πλευρά του βουνού Αφέντης Χριστός.Με τον καιρό οι δύο αυτοί οικισμοί, της Απάνω Γειτονιάς και του Λιβαδιού, επεκτείνονταν μέχρι που σχεδόν ενώθηκαν και άρχισαν να παίρνουν το όνομα «Καινούργιο Χωριό».

Οι οικογένειες του νέου χωριού συνέχισαν να πληθαίνουν και οι κάτοικοί του άρχισαν να επιδίδονται και σε άλλα επαγγέλματα – εκτός του μυλωθρού.
Η επόμενη σημαντική στιγμή στην ιστορία της περιοχής λαμβάνει χώρα κατά την πρόσφατη ιστορική περίοδο και είναι η εφαρμογή του Οργανικού Νόμου 1868. Από την περίοδο της Ενετοκρατίας και κατά την Τουρκοκρατία όλες οι Ανατολικές Επαρχίες υπάγονταν στη Διοίκηση Ηρακλείου με φρούρια στη Σητεία, τη Γεράπετρο, τον Άγιο Νικόλαο και τη Φουρνή. Με το Νόμο 1868 οι Διοικήσεις της Κρήτης άλλαξαν σε πέντε από τρεις που ήταν. Οι επαρχίες Μεραμβέλλου, Ιεράπετρας, Σητείας, Βιάννου και Λασιθίου αποτέλεσαν ξεχωριστό νομό με έδρα το «Καινούργιο Χωριό» και πρώτο Διοικητή μια λαμπρή προσωπικότητα, τον Αδοσίδη Κωστή Πασά. Ο Κωστής Αδοσίδης Πασάς ανέλαβε πρώτος χριστιανός Διοικητής Λασιθίου και εγκαταστάθηκε στο Καινούργιο Χωριό δίνοντάς του τον χαρακτήρα της πόλης και τη μετονομασία «Νεάπολη».

Από τότε αρχίζει μια αλματώδης εξέλιξη υπό την καθοδήγηση του Κωστή Πασά και με την ενεργό συμμετοχή των κατοίκων ώστε να γίνει η Νεάπολη μια προοδευτική κωμόπολη. Εγκαταστάθηκαν αμέσως οι από το νόμο προβλεπόμενες αρχές, Μικτό Διοικητικό Συμβούλιο, Μικτό Δικαστήριο, φυλακές, Δημογεροντία, ενώ με πρωτοβουλία του Χριστιανού Διοικητή μεταφέρθηκε και η επισκοπή Πέτρας στη Νεάπολη. Ακολούθησε η έντονη ανοικοδόμηση της περιοχής με την κατασκευή Δικαστικού Μεγάρου (σεράγιο), φυλακές, το Σεραγάκι (την κατοικία του Πασά και τωρινό ορφανοτροφείο), στρατώνες-που έκαψαν οι Χριστιανοί κατά την επανάσταση του 1897 - και του Νοσοκομείου που δε λειτούργησε ποτέ ως τέτοιο αλλά ως γυμνάσιο το οποίο ως το 1928 ήταν το μοναδικό του νομού.

Παράλληλα την ίδια περίοδο διαμορφώθηκε το πρώτο τμήμα του αμαξιτού δρόμου Νεάπολης – Ηρακλείου. Εκτός από αυτά, πολλά ακόμα έργα πολιτισμού και προόδου έλαβαν χώρα την ίδια περίοδο, όπως ρυμοτομικά, αποχετευτικά, κρήνες κ.λ.π. με χαρακτηριστικότερο ίσως το εξαγωνικό σιντριβάνι της πλατείας της που δυστυχώς και άγνωστο για πιο λόγο, κατεδάφισε ο μετέπειτα Διοικητής Αξελός.
Σήμερα, στη Νεάπολη βρίσκονται ακόμα πολλές διοικητικές υπηρεσίες του Νομού Λασιθίου, ενώ το χαρακτηριστικότερο ίσως κτίριό της είναι η εκκλησία της Μεγάλης Παναγιάς που χτίστηκε στη θέση της παλιάς Μονής της Μεγάλης Παναγίας και είναι η δεύτερη μεγαλύτερη εκκλησία της ανατολικής Κρήτης μετά τον Άγιο Μηνά του Ηρακλείου. Ακόμη, στην ευρύτερη περιοχή, υπάρχει μεγάλος αριθμός εκκλησιών που χρονολογούνται από την εποχή της Ενετοκρατίας, όπως φανερώνουν οι ημερομηνίες που αναγράφονται στα λιθόγλυπτα υπέρθυρά τους. Πολλά από τα κτίρια της χρυσής εποχής της πόλης σώζονται μέχρι σήμερα, δίνοντας της ακόμα ένα αρκετά γραφικό χαρακτήρα, με λιθόστρωτα, κρήνες, και παλιά αρχοντικά, ενώ συνεχίζονται οι προσπάθειες να διασωθεί ό,τι περισσότερο γίνεται από την παλαιότερη λάμψη της.