ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Τα Χριστούγεννα είναι μια περίοδος ιδιαίτερα γιορτινή για το Ρέθυμνο και την Κρήτη. Επηρεασμένο και αυτό από τη δυτικοευρωπαική κουλτούρα τα Χριστούγεννα είναι λαμπερά, γεμάτα φώτα και στολίδια. Τα καταστήματα και γενικότερα οι δρόμοι της πόλης βάζουν τα γιορτηνά τους από νωρίς για να υποδεχθούν τους εορτασμούς των Χριστουγέννων. Εντυπωσιακοί στολισμοί και αμέτρητα φώτα, σχηματίζουν ένα μαγευτικό θέαμα. Στα σπίτια οι νοικοκυρές φτιάχνουν τα παραδοσιακά γλυκά όπως τα μελομακάρονα και τους κουραμπιέδες. Στο παρελθον, τα μελομακάρονα ήταν αποκλειστικά για τα Χριστούγεννα και οι κουραμπιεδες αποκλειστικά για την πρωτοχρονιά. Ενα ακόμα έθιμο εκείνες τις ημέρες είναι την παραμονή της μέρας των Χριστουγέννων (25 Δεκεμβρίου) και της Πρωτοχρονιάς (1 Ιανουρίου), όπου τα παιδιά πηγαίνουν από σπίτι σε σπίτι λέγοντας τα κάλαντα και παίρνοντας χρήματα ή δώρα σαν ανταπόδοση. Τα κάλαντα συνοδεύονται από με το τρίγωνο ή ακόμα και κιθάρες, ακορντεόν, λύρες, ή φυσαρμόνικες. Στην Κρήτη, όπως και στα υπόλοιπα μέρη της Ελλάδας το Χριστουγεννιάτικο δέντρο έχει ξεχωριστή θέση σε κάθε σπίτι. Αυτό το έθιμο δεν υπήρχε στο παρελθόν στην Κρήτη, αλλά ήρθε με το κύμα της παγκοσμιοποίησης από τη δύση. 

Την Πρωτοχρονιά, το έθιμο της βασιλόπιτας κρατάει από τα αρχαίγονα χρόνια. Την παραμονή, με την αλλαγή του χρόνου, κάθε σπίτι κόβει τη βασιλόπιτα, η οποία κρύβει ένα φλουρί. Το πρώτο κομμάτι θεωρείται του Χριστού, το δεύτερο του σπιτιού και τα υπόλοιπα των παρεβρισκομένων. Σε όποιον τύχει το φλουρί, εκείνος παίρνει δώρα και είναι ο τυχερός της χρονιάς. Με τον καινούργιο χρόνο κάθε σπίτι έχει το έθιμο του ποδαρικού. Ποδαρικό κάνει ο πρώτος που θα μπει στο σπίτι τον καινούργιο χρόνο, και θεωρήται ότι θα φέρει γούρι για τον υπόλοιπο χρόνο. Τέλος, μέρος των εθίμων της νέας γεννιάς είναι το παίξιμο χαρτιών περιμένοντας την αλλαγή του χρόνου. Τα ποσά είναι συνήθως χαμηλά αφού ο σκοπός είναι η διασκέδαση και όχι το κέρδος.
Στην Αρχαία Ελλάδα στόλιζαν κλαδιά ελιάς, τις «ικετηρίδες» όπου κρεμούσαν μαλλιά προβάτου και ικέτευαν τους Θεούς να τους απαλλάξουν από κάθε κακό. Οι «ειρησιώνες» ήταν κλαδιά ελιάς ή δάφνης όπου κρεμούσαν κι εδώ μαλλιά πολλές φορές χρωματισμένα και κουλούρια, ενώ τα κρατούσαν παιδιά και τα περιέφεραν στους αγρούς και τις γειτονιές και έψελναν εγκωμιαστικά τραγούδια για την ευτυχία των νοικοκύρηδων. Τις Ικετηρίδες και τις Ειρησιώνες, αφού τους έδιναν τη μορφή στεφανιού τις κρεμούσαν στην εξώθυρα του σπιτιού. Δηλαδή κάτι ανάλογο με το Χριστουγεννιάτικο στεφάνι που κρεμάμε κι εμείς σήμερα. 

Αργότερα, ο στολισμός του δένδρου μέχρι και την εποχή του Μεσοπολέμου, στολιζόταν με βαμμένους ξηρούς καρπούς και κουλούρια ενώ τη θέση του μαλλιού την πήρε το βαμβάκι. Στην Ελλάδα επίσης στολίζουμε καραβάκια. Αυτό το έθιμο βρίσκει τις ρίζες του στο Βυζάντιο και στα τάματα των νησιωτών μας που απεικόνιζαν το καράβι τους. Ήταν στολισμένο με πολύτιμες πέτρες κι αφιερώνονταν στον άγιο της θάλασσας που για τους Έλληνες είναι ο Άγιος Νικόλαος.
Σήμερα το στολίζουμε με πολύχρωμα λαμπιόνια. Η παράδοση που αφορά τους καλικάντζαρους, είναι από τις πιο πλούσιες χριστουγεννιάτικες παραδόσεις κι αναφέρεται σε όλη τη χρονική περίοδο από τα Χριστούγεννα έως τα Φώτα που είναι η γιορτή που αγιάζονται τα νερά. (Η Ελλάδα περιτριγυρίζεται από θάλασσα). 

Ο λαός πιστεύει ότι οι καλικάντζαροι έρχονται την παραμονή των Χριστουγέννων και φεύγουν την παραμονή των Φώτων. Οι ρίζες της παράδοσης για τους Καλικάντζαρους τις βρίσκουμε στις Ρωμαϊκές γιορτές προς τιμή του Θεού Ήλιου και στις γιορτές των Ανθεστηρίων και Διονυσίων των Αρχαίων Ελλήνων. Σε αυτές τις γιορτές συνήθιζαν να μεταμφιέζονται σε τράγους, αίγες, αγελάδες, όνους μα εκτός από το γέλιο, η μεταμφίεση σκόρπιζε φόβο και τρόμο στα μικρά παιδιά. Οι καλικάντζαροι έχουν πόδια τράγου ή γουρουνιού, έχουν ουρά, μυτερά αυτιά, είναι συνήθως μαύροι και κακομούτσουνοι, τρέφονται με σκουλήκια, τρώνε το δένδρο της γης. Στη γη έρχονται για να κάνουν αταξίες. Ο λαός έχει δώσει δεκάδες ονόματα στους καλικάντζαρους. Οι νοικοκυραίοι προσπαθούν να αποφύγουν την είσοδο των καλικάντζαρων στο σπίτι τους βάζοντας ένα κόσκινο πίσω από την πόρτα. Οι καλικάντζαροι καθώς είναι περίεργοι μετρούν τις τρύπες, χάνουν το λογαριασμό και ξαναρχίζουν το μέτρημα μέχρι το πρωί. Όταν ξημερώσει φεύγουν, γιατί φοβούνται το φως της ημέρας. Χώνονται στη στάχτη όταν δεν έχει φωτιά γι αυτό οι άνθρωποι αφήνουν αναμμένο το τζάκι και πάντα πετούν αυτή τη στάχτη μη τυχόν και κρύφτηκε σε αυτή κανένας καλικάντζαρος Άλλοι πάλι λιβανίζουν ή κρεμούν ένα καλαμένιο σταυρό στην εξώπορτα. Και άλλοι σχηματίζουν ένα σταυρό από καρβουνόσκονη. 

Έθιμο των Χριστουγέννων είναι να φτιάχνουν οι νοικοκυρές τα Χριστόψωμα. Παραδοσιακό κρητικό γλυκό ψωμί που το στολίζουν με ξόμπλια. Αυτά τα στολίδια συμβολίζουν αλέτρια, ζώα πουλιά, γεννήματα της γης (γεωργική χώρα) ή πιο απλά μ΄ ένα σταυρό που συμβολίζει το μαρτύριο που έρχεται. Στα παιδιά που έλεγαν τα κάλαντα έδιναν καρπούς και αυγά. Στις μέρες μας δίνουν χρήματα και χριστουγεννιάτικα γλυκά. Ετοιμάζουν τηγανίτες με το μέλι για να κερνάν τους επισκέπτες. Την παραμονή των Χριστουγέννων οι άνθρωποι άναβαν το καντήλι, έκαναν την προσευχή τους και 40 μετάνοιες και ζητούσαν τις χάρες που ήθελε ο κάθε ένας από το Χριστό που θα γεννιόταν σε λίγες ώρες. 

Στην παλιά Κρήτη πρόσεχαν ιδιαίτερα τα ζώα τους (Γεωργική και κτηνοτροφική χώρα) τα οποία είχαν μερίδα και στο Χριστόψωμο. Έτριβαν ένα χριστόψωμο, το ανακάτευαν με τα πίτουρα και το έδιναν στα ζώα να το φάνε, για να βλογηθούν κι αυτά. Έπαιρναν κι ένα ρίφι ή πρόβατο στο σπίτι τους γιατί θεωρούσαν πως είναι ευλογημένα μια και ήταν τα ζώα που ζέσταιναν με την ανάσα τους τη φάτνη. Υπάρχουν πολλές δοξασίες, που άλλες επικρατούν μέχρι σήμερα κι άλλες έχουν χαθεί.

Οι Kρητικοί πίστευαν πως ακριβώς τα μεσάνυχτα της παραμονής των Χριστουγέννων άνθιζε ο βασιλικός (μονοετές φυτό που ανθίζει το καλοκαίρι, με έντονη μυρωδιά) κι ας ήταν κατάξερος και γέμιζε ο τόπος από ευωδιά Άλλοι πίστευαν πως το ξημέρωμα των Χριστουγέννων ημέρευε η θάλασσα γιατί εκείνη την ώρα μετάνιωνε ο βοσκός που δεν έδωσε το πρόβατό του για τη φάτνη και τον οποίο καταράστηκε ο Ιωσήφ. Άλλοι πάλι πίστευαν πως άνοιγαν οι ουρανοί και πως αν έμενες ξύπνιος, θα έβλεπες διάφορα θαυμαστά πράγματα. Επίσης αν έκανες μια ευχή εκείνη την ώρα θα έπιανε. Πολλά πίστευαν, φτάνει να είχες αγαθή και αγνή ψυχή για να τα ζήσεις. Τα κάλαντα είναι τραγούδια που μνημονεύουν τα γεγονότα των εορτών, καταλήγουν με ευχές για τον νοικοκύρη του σπιτιού και λέγονται την παραμονή της κάθε γιορτής συνήθως από παιδιά που γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι και τα τραγουδούν κρατώντας τρίγωνα. Υπάρχουν κάλαντα Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς και Φώτων. Παραδοσιακά κρητικά κάλαντα Χριστουγέννων Παραδοσιακά κάλαντα Πρωτοχρονιάς.

Κάθε οικογένεια εκτρέφει ένα χοίρο που τον σφάζει λίγο πριν τα Χριστούγεννα για να φτιάξουν έτσι τα παραδοσιακά φαγητά των Χριστουγέννων. Σήμερα στις μεγάλες πόλεις έχουν αποξεχαστεί τα έθιμα όπως το σφάξιμο του χοίρου ή το πλάσιμο των γλυκών και των τσουρεκιών. Διατηρούνται όμως ζωντανά ακόμα στα χωριά της Κρήτης. Την πρωτοχρονιά οι παππούδες και οι στενοί συγγενείς δίνουν στα παιδιά την «καλή χέρα» δηλαδή κάποιο χρηματικό ποσόν. Έθιμο που διατηρείται έως τις μέρες μας. 

Η παράδοση λεει πως την Πρωτοχρονιά το πρώτο πράγμα που πρέπει να δεις είναι βουνό κι ένα υγιή γείτονά σου, έτσι ώστε κι εσύ να ζήσεις με υγεία και πολλά χρόνια, τόσα όσο και τα βουνά. Αν δεις θάλασσα τότε θα είσαι συνέχεια ταραγμένος όπως κι η θάλασσα. Το πρωί της Πρωτοχρονιάς ο άντρας του σπιτιού πάει να φέρει νερό σε ένα σταμνί και μια πέτρα. Με το νερό ραντίζει το εξωτερικό και εσωτερικό του σπιτιού λέγοντας: «Όπως τρέχει τούτο το νερό έτσι να τρέχουν και τα καλά στο σπίτι μου». Την πέτρα τη βάζει κάτω από το κρεβάτι λέγοντας: «Όπως είναι γερή τούτη η πέτρα έτσι να είναι γερό και το σπίτι μου». Η πέτρα μένει κάτω από το κρεβάτι ως τα Φώτα. Το πρωί της πρωτοχρονιάς η οικογένεια πηγαίνει στην εκκλησία. Μαζί τους παίρνουν μια εικόνα του σπιτιού, η οποία αφού λειτουργηθεί θα κάνει το ποδαρικό στο σπίτι. Το έθιμο του ποδαρικού έχει μεγάλη σημασία στην Κρήτη. Ποδαρικό σημαίνει: Ο πρώτος άνθρωπος που θα πατήσει με το πόδι του (ποδαρικό) στο σπίτι μετά την είσοδο του νέου χρόνου. Αυτός ο άνθρωπος πρέπει να είναι τυχερός για να φέρει τύχη στο σπίτι και να πατήσει πρώτα με το δεξί του πόδι για να πάνε όλα δεξιά δηλ. καλά. Τυχερός θεωρείται ο νοικοκύρης ή ένα παιδί που να ζουν και οι δύο του γονείς.

Στο νομό Λασιθίου ο πρώτος ξένος που θα μπει στο σπίτι κάθεται σε μία πέτρα και λέει τρεις φορές: «Κλου κλου (όπως κάνει η κότα) στα ορνίθια μας καλοχρονιά στα σπίτια μας μπε-μπε στα πρόβατά μας και υγεία στα παιδιά μας, κι όσο βάρος έχει τούτη η πέτρα, τόσο χρυσάφι να μπει στο σπίτι σας. Και του χρόνου να είμαστε ευτυχισμένοι». (Βλέπουμε ότι οι άνθρωποι μνημόνευαν τα ζώα τους ακόμα και στις ευχές της Πρωτοχρονιάς δεδομένου ότι η οικονομία της Ελλάδας στηριζόταν αποκλειστικά στην γεωργία και κτηνοτροφία).Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς πολλές νοικοκυρές έφτιαχναν από τη ζύμη των κουλουριών ένα σταυρό που τον κολλούσαν στις πόρτες. Σε άλλα χωριά βάζουν στα σπίτια ένα φυτό από βολβό και σε άλλα ένα κλωνάρι χαρουπιάς γιατί η χαρουπιά είναι ένα δένδρο που δίνει πολλούς καρπούς, πάντα πράσινο το ίδιο και ο βολβός και συμβολίζουν την αφθονία. Άλλες νοικοκυρές λιβανίζουν το σπίτι γιατί πιστεύουν πως οι καλικάντζαροι στήνουν χορό και μαγαρίζουν τα φαγητά όταν τα βρίσκουν ξεσκέπαστα. Η σύνδεση Πρωτοχρονιάς και καλοτυχίας και ελπίδας έχει την ιστορία της σε θρύλους παλιούς και σε χιλιόχρονα έθιμα. Υπάρχουν ιδιαίτερες πρωτοχρονιάτικες παραδόσεις για την ανύπαντρη κοπελιά, για τον γεωργό , τον κυνηγό, την νοικοκυρά κ.λ.π. Στην Ορθόδοξη θρησκεία η Πρωτοχρονιά είναι και η μέρα που γιορτάζει ο Άγιος Βασίλειος. Η παράδοση θέλει τον Αϊ Βασίλη γεωργό, ζευγολάτη όπως ο καθημερινός Κρητικός. Έτσι ο γεωργός που θέλει την ευλογία του Αγίου πρέπει να οργώσει ένα κομμάτι του χωραφιού του. 

Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς που είναι ταυτόχρονα και η παραμονή της γιορτής του Αγίου Βασιλείου αφήνουν στο τραπέζι ένα ποτήρι κρασί με φαγητό ή ένα γλυκό με κάποιο ποτό και νερό για να έρθει ο Άγιος να αφήσει τα δώρα του, να φάει και να πιει και να ξεκουραστεί. Στην Ελλάδα η ανταλλαγή των δώρων γίνεται την Πρωτοχρονιά. Την Πρωτοχρονιά παίρνουν τις εικόνες από την εκκλησία για να κάνουν ποδαρικό στα σπίτια. Δεν δίνουν τίποτα δανεικό ούτε παίρνουν γιατί θεωρούν ότι όλο το χρόνο θα δανείζονται ή θα δανείζουν. Δεν μαλώνουν γιατί θα μαλώνουν όλο το χρόνο. Ο ανύπαντρες κοπέλες ρίχνουν φύλλα ελιάς στο τζάκι. Αν το φύλλο γυρίσει ανάποδα θα παντρευτούν αυτόν που θέλουν. Άλλη παράδοση θέλει τις ανύπαντρες κοπέλες να παίρνουν τρία κουκιά (όσπριο) το ένα ζεματισμένο, το άλλο ολόκληρο και το άλλο ξεφλουδισμένο. Με κλειστά μάτια πιάνουν ένα κουκί. Αν πιάσουν το ολόκληρο σημαίνει ότι θα παντρευτούν νέο άνδρα. Το ζεματισμένο σημαίνει χήρο και το ξεφλουδισμένο φτωχό. Σήμερα όλα τούτα τα έθιμα και οι παραδόσεις τείνουν να ξεχαστούν στις μεγάλες πολιτείες ενώ στα χωριά άλλα εξακολουθούν να υπάρχουν κι άλλα να έχουν ήδη ξεχαστεί. Στην Ελλάδα του σήμερα γίνεται προσπάθεια από πολλούς φορείς για την αναβίωση και διατήρηση των εθίμων και είναι καθήκον όλων μας να κρατήσουμε ανέπαφες τις παραδόσεις μας, για να διατηρήσουμε έτσι και την πολιτιστική μας ταυτότητα ως λαοί.

Τα παραδοσιακά γλυκά των γιορτών είναι τα Χριστόψωμα, τα μελομακάρονα οι κουραμπιέδες, τα σαρίκια, τα αυγοκαλάμαρα, οι λουκουμάδες, οι γλυκοκουλούρες, η Βασιλόπιτα. Τα μελομακάρονα βουτιούνται σε μέλι και πασπαλίζονται με κοπανισμένο καρύδι, σησάμι και κανέλα. Οι κουραμπιέδες έχουν αγνό βούτυρο, ρακί, αμύγδαλα, ζάχαρη άχνη. Η ζάχαρη συμβολίζει τα χιονισμένα βουνά της εποχής .Τα σαρίκια είναι από φύλλο ζύμης, τηγανίζονται σε καυτό λάδι και πασπαλίζονται με κανέλα και σησάμι. Τα ξεροτήγανα είναι περίπου ίδια με τα σαρίκια αλλά τυλίγονται στα δάκτυλα.

Οι λουκουμάδες είναι από ζύμη, τηγανίζονται σε καυτό λάδι και πασπαλίζονται κι αυτοί με μέλι και κανέλα. Τους τρωμε την παραμονή της Πρωτοχρονιάς για να πάρουμε τη γλύκα του παλιού χρόνου και να γλυκάνομε τον νέο που έρχεται. 

Άλλο γλυκό είναι οι γλυκοκουλούρες. 

Τα βασικά υλικά της βασιλόπιτας είναι φρέσκο βούτυρο, γάλα, αυγά, μυρωδικά, αλεύρι. Είναι έθιμο πανάρχαιο που ξεκινά από την Αρχαία Ελλάδα αφού οι πρόγονοί μας έφτιαχναν μια πίτα από φρέσκο σιτάρι και την αφιέρωναν στη θεά Δήμητρα. Αλλά και στον Απόλλωνα αφιέρωναν πίτα άρτο.

Στην Χριστιανική πίστη η πίτα αυτή αφιερώνεται στον Ιησού Χριστό ή στον Άγιο Βασίλη. Μέσα στην πίτα υπάρχει ένα νόμισμα. Η πίτα κόβεται την ημέρα της Πρωτοχρονιάς από τον νοικοκύρη του σπιτιού. Τα κομμάτια ονοματίζονται δηλ. το κομμάτι του Χριστού, της Παναγίας, του Αγίου Βασιλείου, του μπαμπά, της μαμάς, των παιδιών, των παππούδων, των καλεσμένων. Όποιος τύχει το νόμισμα θεωρείται ο τυχερός της νέας χρονιάς. 

Το νόμισμα της πίτας κατά άλλους συμβολίζει το αστέρι της Βηθλεέμ ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι: 

Ο Άγιος Βασίλειος επίσκοπος της Καισαρείας, μάζεψε τα κοσμήματα των Καισαρειέων για να σώσει την πόλη του από την λεηλασία που ετοίμαζε ο έπαρχος Μοχάμεντ Αλή. Όμως ο αιμοσταγής έπαρχος βλέποντας την προσήλωση των κατοίκων στον επίσκοπό τους και την προσπάθεια του επισκόπου να σώσει την πόλη του, ντράπηκε κι έφυγε χωρίς να πάρει τίποτα και χωρίς να πειράξει κανέναν. Ο Άγιος Βασίλειος γύρισε πίσω με όλα τα χρυσαφικά αλλά δεν γνώριζε ποιο κόσμημα ανήκε σε ποιόν. Έτσι αποφάσισε να ζυμωθούν ψωμιά. Σε κάθε ψωμί έβαλαν κι από ένα κόσμημα. Κάθε οικογένεια πήρε από ένα ψωμί και όλοι από ένα χρυσαφικό. Έτσι έφτασε το έθιμο ως τις μέρες μας.

Κυρίαρχο κρέας των ημερών είναι το χοιρινό. Η πηχτή γίνεται από τα πόδια και το κεφάλι. Το κρέας βράζεται καλά, κόβεται σε μικρά κομμάτια. Αυτό το κρέας μαζί με λίγο ζουμί και διάφορα μυρωδικά το βάζουν σε μπολάκια. Εκεί πήζει γι αυτό λέγεται και πηχτή.

Τα λουκάνικα γίνονται από τα έντερα τα οποία γεμίζονται με κρέας και μυρωδικά. Καπνίζονται πάνω από το τζάκι κι έτσι διατηρούνται. Επίσης μαγειρεύουν κρέας σε κρασί χωρίς ίχνος νερού. Τα εντόσθια του χοίρου τα τηγανίζουν. Επίσης ο κόκορας ή κότα γίνεται σούπα. Ένα φαγητό που βοηθάει τα στομάχια των ξενυχτισμένων Κρητικών από το γλέντι των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Αυτές τις ημέρες οι Κρητικοί αλλά κι όλοι οι Έλληνες συνηθίζουν να προκαλούν την τύχη τους σε τυχερά παιχνίδια με χαρτιά ή ζάρια. Ακολουθεί το τυπικό της Ορθόδοξης Εκκλησίας για τον αγιασμό των υδάτων. Οι ιερείς αγιάζουν τα νερά στο λιμάνι του Ηρακλείου. παπάς πετάει στο νερό τον σταυρό και νέοι άνδρες και γυναίκες ακόμα και παιδιά βουτούν για να τον πιάσουν. Όποιος βουτήξει και τον πιάσει θεωρείται ευλογημένος και τυχερός. 

ΠΗΓΗ - http://www.rnews.gr