ΣΚΑΛΑΝΙ - ΝΟΜΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ

Το Σκαλάνι είναι χωριό και πρώην κοινότητα της επαρχίας Πεδιάδος με 933 κατοίκους (το 2001) και αποτελεί Δημοτικό διαμέρισμα στο Δήμο του νομού Ηρακλείου. Η θέση του είναι σε τοπίο με πανοραμική θέα, νοτιοανατολικά του υψώματος Προφήτης Ηλίας. Η απόστασή του από το Ηράκλειο είναι 10,8 χλμ. Οι κάτοικοι ασχολούνται με την ελαιοκομία και με την αμπελοκαλλιέργεια.

Παράγει σταφίδα και λάδι και μεταξύ άλλων στο χωριό λειτουργεί ΟΤΕ, πλατεία, Δημοτικό σχολείο και νηπιαγωγείο και υδρεύεται από την πηγή Φουντάνα. Στον οικισμό βρίσκονται οι εκκλησίες του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, με πανήγυρη στις 29 Αυγούστου, και του Αγίου Γεωργίου. Το 1980, έπειτα από έρευνα, ήρθε στο φως το ερειπωμένο μοναστήρι του Αγίου Μηνά στην περιοχή Αποσάμι. Πρόκειται για το μοναδικό μοναστήρι του αγίου σε ολόκληρη την Κρήτη.

Με 1.004 κατοίκους, το Δημοτικό διαμέρισμα Σκαλανίου αποτελούν οι οικισμοί:

το Σκαλάνι [ 933 ]
τα Σπήλια [ 71 ] , τα οποία υπάγονταν στο Σκαλάνι, όταν το τελευταίο ήταν ακόμα κοινότητα. Βρίσκονται σε υψόμετρο 150 μ. στο 8,7 χλμ. της οδικής αρτηρίας προς Βιάννο. Έχει εξοχικά κέντρα, σε ειδυλλιακό τοπίο.

Σε πολλά συμβόλαια (1271, 1281, 1301, 1302) αναφέρεται Scalarea, Acalari, Scallare, Schallaro, όμως προφανώς πρόκειται για λανθασμένη γραφή ή εσφαλμένης ανάγνωσης. Σε νεότερα έγγραφα αναφέρεται με τη σωστή ονομασία. Το 1320 το βρίσκουμε Scalani στο Catasticum Sanctorum Apostolorum μεταξύ των χωριών της Paracandia, δηλαδή της περιοχής της πόλης.Το 1583 αναγράφεται Scalagni et Camignó με 204 κατοίκους και τότε στην επαρχία Πεδιάδος. Η τοποθεσία που βρισκόταν το χωριό Καμινό δεν είναι γνωστό. Την ίδια περίοδο ήταν φέουδο του Μάρκου Σαλαμών. Το 1583 διατέθηκε από τον ίδιο για δωρεές στους γιους του.

Στην ενετική απογραφή του 1583 αναφέρονται δύο οικισμοί, Spiglia Epano με 55 κατοίκους και Spiglia Catto με 42 κατοίκους στην επαρχία Πεδιάδος.

Το 1980, μια έρευνα του Καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης Θ. Δετοράκη, στα νοταριακά έγγραφα των Κρατικών Αρχείων της Βενετίας , έφερε στο φως ένα λησμονημένο μοναστήρι του αγίου Μηνά στο Σκαλάνι Πεδιάδος, λίγα χιλιόμετρα ανατολικά του σημερινού Ηρακλείου.

Πρόκειται για το μοναδικό γνωστό ως σήμερα μοναστήρι του αγίου Μηνά σε όλη τη Κρήτη. Οι μαρτυρίες που έχουμε γι' αυτό προέρχονται από δυο δικαιοπρακτικά έγγραφα από τα κατάστιχα του νοταρίου του Χάνδακα Νικολάου Νέγρη. Το πρώτο έχει χρονολογία 14 Οκτωβρίου 1598. Σύμφωνα με το έγγραφο αυτό, ο ηγούμενος Αρσένιος Στρατηγός παραχωρεί ως «σημισακά» τα κτήματα του μοναστηριού στον γιακουμή Κορνάρο για καλλιέργεια.

Το δεύτερο έγγραφο έχει χρονολογία 14 Ιανουαρίου 1627 και είναι το σημαντικότερο. Μας πληροφορεί ότι η εκκλησία του μοναστηριού του αγίου Μηνά έχει καταρρεύσει και αυτό αναγκάζει τον Πιέρο Σαλαμόν, επίτροπο και εκτελεστή της διαθήκης του ευγενούς Αλεσάντρο Πασκουαλίγκο, στο φέουδο του οποίου βρισκόταν το μοναστήρι, να λάβει επείγοντα μέτρα για την αποκατάσταση των ζημιών και για τη γενικότερη συντήρηση και λειτουργία του μοναστηριού.

Δυστυχώς δεν έχουμε καμιά άλλη πληροφορία για την τύχη του μοναστηριού μετά το 1627. Φαίνεται ότι διατηρήθηκε σε λειτουργία ίσως και λίγο μετά την άλωση του Χάνδακα από τους Τούρκους (1669). Σήμερα υποδεικνύεται η θέση του μοναστηριού, σε απόσταση 1500 μέτρων περίπου ανατολικά του Σκαλανίου. Η τοποθεσία λέγεται ακόμα «Άγιος Μηνάς» και η ευλάβεια των κατοίκων συντηρεί ανάμεσα στα χαλάσματα ένα μικρό εικονοστάσι προς τιμήν του Αγίου. Ολόκληρη η περιοχή γύρω από το παλαιό μοναστήρι λέγεται «Αποσάμι».

Ενδιαφέρουσα είναι μια ανεπιβεβαίωτη επιτόπια παράδοση, σύμφωνα με την οποία το μοναστήρι του αγίου Μηνά ήταν άλλοτε κατοικία του μητροπολίτη Κρήτης.