Με το σημερινό μου πόνημα θα ανατρέξω στο Μεγάλο Κάστρο των χρόνων της Τουρκοκρατίας, αλλά και στο προπολεμικό και το μεταπολεμικό Ηράκλειο. Θα αναφερθώ στις συνοικίες του, στα ονόματά τους και στο τί έχει απομείνει απ’ αυτές, την σημερινή εποχή.
Σύμφωνα με πληροφορίες από πηγές εκείνης της εποχής, στα χρόνια της Επανάστασης οι κατοικημένες συνοικίες της πόλης του Χάνδακα δεν ξεπερνούσαν τις 20. Επί Ενετοκρατίας ήταν συνολικά 71. Όλες οι συνοικίες κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας έφεραν τουρκικά ονόματα, εκτός από μία, της Αγίας Αικατερίνης, σε αντίθεση με τα ονόματα των χωριών που παρέμειναν σχεδόν όλα, ελληνικά, καθ’ όλη την διάρκεια της Τουρκοκρατίας.
Η αλλαγή στα ονόματα των συνοικιών επήλθε μετά την Τουρκική κατάκτηση. Πήραν τα ονόματά τους από τα ονόματα τζαμιών που δημιουργήθηκαν μέσα σ’ αυτές. Σύμφωνα με διάφορες ιστορικές πηγές, όλα τα τζαμιά του Χάνδακα προέκυψαν από μετατροπή λατινικών και χριστιανικών εκκλησιών, εκτός από το τέμενος της Κιζίλ Τάμπιας, που κτίστηκε από την αρχή και βρισκόταν κάτω στον παραλιακό δρόμο, εκεί που είναι σήμερα η Μαιευτική Κλινική “Μητέρα”.
Ας δούμε όμως ποιές ήταν αυτές οι συνοικίες και πού βρισκόταν:
Η πόλη του Ηρακλείου δεν είχε τότε τόση έκταση, ούτε και αυτή την ανάπτυξη που έχει σήμερα. Τα όριά της ήταν αρκετά περιορισμένα. Θα αρχίσω την αναφορά μου από κεντρικές συνοικίες του παλιού Ηρακλείου, έτσι όπως ονομάσθηκαν επί Τουρκοκρατίας και με το πώς συνέχισαν να τις ονομάζουν οι Καστρινοί και όπως εμείς οι νεώτεροι τις γνωρίζουμε.
Σήμερα στην σημερινή Πλατεία των Καλλεργών, στην αφετηρία της 25ης Αυγούστου όπου ήταν η παλιά Νομαρχία, ήταν η συνοικία Αγά Καπουσί, που σημαίνει Πύλη του Αγά. Λίγο πιο κάτω, εκεί που άρχιζε μια μεγάλη αγορά, η σημερινή συνοικία του Αγίου Τίτου δηλαδή, λεγόταν Βεζίρ Τζαμί χάρη στο ομώνυμο τζαμί που υπήρχε. Μια πανέμορφη γειτονιά με τα επιβλητικά της κτήρια, όπως η Λόντζια και ο Άγιος Τίτος που ξεχωρίζουν. Η συνοικία Ντεφτερντάρ, εκεί όπου ήταν συγκεντρωμένα πολλά δημόσια κτήρια με τους παράγοντες της τότε διοίκησης. Πρόκειται για την περιοχή που είναι κοντά στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου. Ο Αρχιτεφτερντάρης ήταν ένας τίτλος, αντίστοιχος με τον σημερινό υπουργό Οικονομικών. Τότε πιστεύω πως, δεν υπήρχαν παρόμοιες καταστάσεις για διάφορα σκάνδαλα ή μίζες, όπως σήμερα, αλλά και αν υπήρχαν, ή θα ήταν περιορισμένης ισχύος, ή δεν θα έπεφταν στην αντίληψη του λαού και της Δικαιοσύνης, για να μπουν στη συνέχεια στο αρχείο! Ας είναι.
Μέσα στην σημερινή αγορά, στην οδό 1866, υπήρχε η εκκλησία Παναγίας της Τριμάρτυρος, η οποία μετά την Άλωση του Χάνδακα, μετετράπη σε τζαμί και η συνοικία αυτή πήρε την ονομασία Αγά Τζαμί ή Αμπτή Αγά Τζαμί. Εκεί ήταν και τα κρεοπωλεία, αργότερα, και ονομάστηκε η περιοχή στα Κασαπιά. Τα κρεοπωλεία ξεκινούσαν από εκεί που είναι σήμερα το μεζεδοπωλείο “Λίγο απ’ όλα” αριστερά και δεξιά της 1866 και έφταναν στο ύψος του γαλακτοπωλείου του Μανουρά, το οποίο υπάρχει και σήμερα. Προπολεμικά, το κατάστημα αυτό, πάλι με γαλακτοκομικά είδη, το διατηρούσε ο Μπαντουβάς, ο οποίος το έκανε και λίγο μετά τον πόλεμο.
Επίσης πιο πάνω, υπήρχε η συνοικία Βαλιντέ Τζαμί ή Φαλτέ Τζαμί όπως λέγεται και σήμερα, η οποία πήρε το όνομά της από το ομώνυμο τέμενος που ήταν αφιερωμένο στη Βαλιδέ, τη μητέρα του σουλτάνου Μεχμέτ Δ’. Εκεί βρισκόταν και ο ναός του Σωτήρος, τον οποίο κατεδάφισε η χούντα, έχοντας άλλες αντιλήψεις, στερώντας την πόλη μας από ένα τέτοιο σπάνιο μνημείο.
Η συνοικία Αραστάς από το Αραστέ Τζαμί που ήταν σ’ αυτή την περιοχή, στη θέση της εκκλησίας, η Παναγία του Φόρου. Έχουμε αναφερθεί και σε προηγούμενο κείμενό μας για το παλιό Ηράκλειο και τη στοά του Αραστά, όπου υπήρχε αγορά μεταξωτών ειδών, εκεί που βρίσκεται σήμερα το ξενοδοχείο “Ελ Γκρέκο”. Η συγκεκριμένη έκταση είχε πουληθεί ως ανταλλάξιμη περιουσία από την Εθνική Τράπεζα. Η συνοικία που είναι σήμερα η Παναγία των Σταυροφόρων ή η γειτονιά του “Απολλώνειου” όπως λεγόταν αυτή η περιοχή, εξ αιτίας του παραρτήματος του Βενιζελείου Νοσοκομείου. Σήμερα εκεί έχουν μεταφερθεί υπηρεσίες της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Ηρακλείου. Πρόκειται για τον κεντρικό δρόμο Άλμπερτ και τους παρακείμενους σ’ αυτόν δρόμους. Επί Τουρκοκρατίας, η συνοικία αυτή ονομαζόταν Κουσακλί Τζαμί και πιο αργότερα την γνωρίζουν πολλοί με άλλα ονόματα, όπως: “στα Βρυσαλάκια” και “στο Σκοτεινό”.
Ερχόμαστε τώρα στην περιοχή της Αγίας Αικατερίνης, αφού η ομώνυμη εκκλησία είχε δωρηθεί μετά την κατάληψη του Χάνδακα, στον Κεχαγιά Μπέη. Από τον ίδιο πήρε και η συνοικία το όνομα και ονομαζόταν Κετχουντά Μπέη ή Κεχαγιά Μπέη. Ακόμα, η συνοικία του Μαχμούτ Αγά ή Σεϊτάνογλου όπως την ήξεραν οι παλιότεροι και αρκετοί είναι εκείνοι που τη θυμούνται και σήμερα. Ήταν ο δρόμος 1821 μέχρι την πλατεία Αρκαδίου. Όχι όλος όμως ο δρόμος, αφού από την αρχή μέχρι και εκεί που είναι το σημερινό κατάστημα “Λόντον” ήταν τα Γιατράδικα. Από το “Λόντον” και πάνω ανεβαίνοντας τον προαναφερόμενο δρόμο, ήταν η συνοικία Σεϊτάνογλου. Πολλοί την θυμούνται καλντερίμι πριν από το 1936 και πίσω, και αρκετά μαγαζιά της ήταν κάτω από το πεζοδρόμιο. Στο τέρμα της οδού Δελημάρκου, προς το Μποδοσάκειο Σχολείο, εκεί που είναι η σημερινή πλατεία Νεάρχου ή Άστιγγος, όπως λέγεται επί Τουρκοκρατίας, η συνοικία ονομαζόταν Ρετζέπ Αγά και προς το τέλος της Χάνδακος, στο Μπεντενάκι, ήταν η συνοικία Σουλτάν Ιμπραήμ. Ενοριακά βέβαια αυτή η περιοχή σήμερα ανήκει στην εκκλησία του Αγ. Δημητρίου.
Η συνοικία του Φιντίκ Πασά επίσης, που βρισκόταν στην αρχή της οδού Πεδιάδος στην περιοχή που είναι σήμερα το Ιατρικό Κρήτης. Εκεί κατά τον πόλεμο και συγκεκριμένα την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής, ήταν τα γραφεία της Γερμανικής Διοίκησης, η λεγόμενη Κομμαντατούρ. Υπήρχε ακόμα η συνοικία Καρά Καντή Μεϊντάνι. Πρόκειται για το σημερινό χώρο της πλατείας Ρήγα Φερραίου ή της πλατείας των έντεκα ευκαλύπτων όπως θα θυμούνται αρκετοί αυτή την ονομασία. Ένας τόπος με πολλές θύμησες και γεμάτος νοσταλγία και ξεγνοιασιά για πολλούς Ηρακλειώτες.
Λίγο πιο απόμακρα από το κέντρο της πόλης, υπήρχε η συνοικία Γενί Καπί, που σημαίνει Καινούργια Πόρτα. Είναι η περιοχή ψηλά στην οδό Έβανς, γύρω από την Πύλη του Ιησού. Πιο πέρα, εκεί που σήμερα οικοδομείται το Πολιτιστικό Κέντρο του Ηρακλείου, η συνοικία επί Τουρκοκρατίας από το Μαρτινέγκο μέχρι και το Πανάνειο Νοσοκομείο, λεγόταν Σέρτουνα Ιμπραήμ Αγά. Απέναντι από το Πολιτιστικό Κέντρο, αργότερα, ήταν η περιοχή της Πηγάιδας και πιο κάτω προς τη γειτονιά του Αγίου Ματθαίου, ο γνωστός Λάκκος. Επίσης αυτή η συνοικία, κάτω από το Μαρτινέγκο, είναι γνωστή και ως Ουτσλέρια με το γνωστό τεκέ της, ο οποίος διασώζεται μέχρι σήμερα. Εσωτερικά της Καινούργιας Πόρτας και νότια των Τειχών, ήταν η συνοικία Σαφού Μεχμέτ, η οποία λεγόταν και μικρό Τζαμάκι. Είναι η περιοχή κοντά στη συμβολή των οδών Πεδιάδος και Έβανς.
Στο χώρο του Καπνοκοπτηρίου, η συνοικία λεγόταν Γερλή Κισλάρ και εκεί οι γενίτσαροι είχαν τα σπίτια και τους στρατώνες τους. Κοντά στο Ιστορικό Μουσείο στην παραλία και προς το Μπεντενάκι, ήταν η Εβραϊκή συνοικία, η Οβραϊκή όπως συνήθως την αποκαλούσαν. Εκεί που βρίσκεται σήμερα η Μαιευτική Κλινική “Μητέρα”, στο πίσω μέρος της αντίθετα από τη θάλασσα, ήταν η συνοικία της Κιζίλ Τάμπιας που σημαίνει Ερυθρό Πρόχωμα ή Προπύργιο. Είχαμε όμως και το Λευκό Προπύργιο στο Μεγάλο Κάστρο, την Ακ Τάμπια. Έτσι έλεγαν οι Τούρκοι τη σημερινή συνοικία της Αναλήψεως. Στην παράκτια ζώνη κοντά στον Κόλπο του Δερματά, αριστερά όπως κατεβαίνουμε την οδό Χάνδακος, ήταν η συνοικία Αγά Μπαλτά. Σήμερα αυτή τη συνοικία την ξέρουμε ως περιοχή του Μποδοσάκειου λόγω του 2ου Σχολείου Ηρακλείου που υπάρχει εκεί, το οποίο έκτισε με δικά του χρήματα ο ομογενής Μποδοσάκης.
Επίσης, η συνοικία της Χρυσοπηγής, ή Μεσκινιάς, η οποία και σήμερα λέγεται Χρυσοπηγή. Επρόκειτο για μια περιοχή γεμάτη από σπηλιές, όπου διέμεναν οι λεπροί, οι μεσκίνηδες, όπως ο λαός μας τους έλεγε: “Κοίταξε τί μου έκανε ο μεσκίνης: ακόμα και σήμερα το ακούμε από μεγαλύτερους σε ηλικία. Αυτοί οι άνθρωποι είχαν μεγάλο πρόβλημα όσον αφορά την ένταξή τους στην κοινωνία. Ο κ. Μαρίνος Ιδομενέως, μας παρουσιάζει με το δικό του έμμετρο τρόπο αυτή την κατάσταση στο Κρητικό γλωσσάρι:
“Σαν το μεσκίνη επόδωκα
και με ξορίζουν όλοι
και συ γελάς και δε ρωτάς
ποιός μού ‘κανε το μπόλι”.
Και η επόμενη μαντινάδα:
“Μεσκίνιασα στα χέρια σου
και μέρα νύχτα κλαίω
και τάχω με τη μοίρα μου,
μα ανθρώπου δεν το λέω”.
Θα επιστρέψουμε όμως στην Πλατειά Στράτα των Καστρινών, τη σημερινή Λεωφ. Καλοκαιρινού. Εκεί που σήμερα έχει κτισθεί το Ανωγειανό Σχολείο ήταν η συνοικία του Γενί Τζαμί που σημαίνει Νέο Τζαμί. Είχε και άλλη ονομασία και λεγόταν Τέμενος του Αλή Πασά, αφού στην αυλή του τεμένους υπήρχε ο τάφος του Πασά. Πριν το σημερινό κατάστημα Χαλκιαδάκη στο Καμαράκι ήταν η Αρμένικη συνοικία στην περιοχή που και σήμερα είναι η ομώνυμη Ορθόδοξη Εκκλησία Άγιος Ιωάννης. Η Αρμένικη Κοινότητα του Ηρακλείου έχει μεγάλη ιστορία και θα πρέπει σε επόμενο άρθρο μας να γίνει ειδικό αφιέρωμα. Ωστόσο σήμερα πρέπει να αναφέρουμε ότι το Αρμενικό στοιχείο στο Ηράκλειο ήταν πολυπληθέστατο με μεγάλη προσφορά στην πόλη μας και άρχισε να μειώνεται μεταπολεμικά, δηλαδή από το 1947.
Σύμφωνα με τον οδηγό του Ηρακλείου, του Αντώνη και Πόπης Λουκάκη, κατά την δεκαετία του πενήντα τα προάστια και οι συνοικισμοί της πόλης μας είναι τα ακόλουθα: Η Νέα Αλικαρνασσός, οπωσδήποτε, ο Άγιος Ιωάννης, η Ανάληψη, οι Αμπελόκηποι ή Τεκές όπως τον έλεγαν και ακόμα τον ξέρουν οι παλιότεροι, η συνοικία Βούλγαρη η περιοχή έξω από τη Χανιώπορτα, η συνοικία Δημητρίου ή Πατέλες, η συνοικία Μπρούμη που είναι η σημερινή συνοικία Θερίσου ή Καραολή ή Καμίνια, η Κνωσός, ο Μασταμπάς, ο Πόρος, τα Σπήλια, η Φορτέτσα, η Χρυσοπηγή, ο Κατσαμπάς, η Νέα Βρύουλα, η συνοικία Αιμιλίου στην σημερινή περιοχή της Όασης, η συνοικία του Ατσαλένιου ή Νέων Κλαζομενών και η συνοικία του Αιμίλιου (πάνω και πιο πέρα από την Όαση, που περιλαμβάνει τους δρόμους Αθ. Διάκου, Δρακοντοπούλου, Αθηνάς, Καστρινάκη, Ν. Σταυράκη, Ρολέν, Χαρ. Τρικούπη και άλλες).
Χάνδακας, Μεγάλο Κάστρο, Ηράκλειο. Μια πόλη και μια ιστορία αιώνων. Πολύπλοκη και ενδιαφέρουσα. Με τόσους κατακτητές που διαδέχθηκαν ο ένας τον άλλον. Πόσους και πόσους δεν φιλοξένησαν, πόσοι δεν έζησαν σ’ αυτές τις γραφικές συνοικίες, στα στενοσόκακα αυτής της πόλης, πόσοι δεν κατοίκησαν στα σπίτια με τις πελώριες εξώπορτες και τις μεγάλες αυλές τους με τα λογής - λογής λουλούδια, πόσοι δεν περπάτησαν στην Πλατειά Στράτα ή δεν ψώνισαν από τις Καστρινές εκείνες αγορές, ή δεν κάθισαν στις πλατείες για να ξαποστάσουν.
Έτσι όπως έπρεπε, όπως ταίριαζε το κάθε τι σ’ αυτήν την πόλη! Έτσι όπως η Μαρίκα Φρέρη στο βιβλίο της “Το Κάστρο μας” περιγράφει με το δικό της τρόπο αυτές τις συνοικίες, τις γειτονιές και τα σοκάκια με τα διώροφα σπίτια και τις καταστόλιστες αυτλές τους: “Η μητέρα μου με πήγε στη θεία Ελενίτσα. Το σπίτι της ήταν στον Αραστά - μια γειτονιά σαν να πούμε Κολωνάκι της Αθήνας... Στενός ο δρόμος και κει, μα μόνον χριστιανικά σπίτια ήταν μέχρι το Πλατύ Σοκάκι που ήταν συνέχεια του Αραστά... επί το φαρδύτερον... Ήταν ένα όμορφο διώροφο σπίτι με μιαν αυλή μπροστά φτιαγμένη κάτω με χρωματιστά βοτσαλάκια μπηγμένα και που σχημάτιζαν σχέδια ψηφιδωτά και ήταν καταστόλιστη με γλάστρες γεμάτες εκλεκτά λουλούδια. Φούλια, μπιγκόνιες, σκουλαρίκια, ωραία φύλλα και πλατύφυλλοι βασιλικοί χάριζαν ομορφιά στο μάτι και μοσκοβολιά στον αέρα”.
