ΠΛΑΤΕΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ... ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ !!!

Η πλατεία Ελευθερίας στο Ηράκλειο Κρήτης αποτελεί την απόληξη του άξονα που ξεκινά από την περιοχή Χανιόπορτα στα δυτικά του ιστορικού κέντρου, συνεχίζει με τη λεωφόρο Καλοκαιρινού και τέλος με τη λεωφόρο Δικαιοσύνης. Ο άξονας αυτός διαπερνάει την τειχισμένη πόλη του Ηρακλείου από τα δυτικά στα ανατολικά και στον χώρο της πλατείας συνδέεται με την αρχή των οδών Ικάρου και Δημοκρατίας που συνδέουν την πόλη με τα ανατολικά προάστια ως το αεροδρόμιο και με τα νοτιοανατολικά προάστια, ως την Κνωσό. Πρόκειται για τον μεγαλύτερο ελεύθερο χώρο του ιστορικού κέντρου στον οποίο εδραιώθηκαν οι λειτουργίες αντιπροσώπευσης του κράτους μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους.

Εκεί γίνονται οι δημόσιες τελετές, οι πορείες και τα εργατικά συλλαλητήρια. Τα βράδια, ακόμη πριν από 20 χρόνια, ήταν ο κατ' εξοχήν χώρος περίπου των Ηρακλειωτών, όταν τα αυτοκίνητα και τα γραφεία ήταν λιγότερα και γύρω στην πλατεία λειτουργούσαν ακόμη οι κινηματογράφοι «Ηλέκτρα» και «Ντορέ». Από τότε που το ημικυκλικό πάρκο διαιρέθηκε σε νησίδες κυκλοφορίας, μειώνοντας το πράσινο του χώρου, μοναδικά σημεία αναφοράς ως προς τη λειτουργία και ως σημάδια δημόσιου χώρου έμειναν τα αγάλματα του Ελευθέριου Βενιζέλου και του Αγνωστου Στρατιώτη.

Στον χώρο αυτό που με την πρώτη επαφή μάς φέρνει στον νου τη νεότερη ιστορία της Κρήτης μέσου του κτιρίου της Νομαρχίας, των αγαλμάτων του Αγνωστου Στρατιώτη, του Ελευθέριου Βενιζέλου και της προτομής του Ν. Καζαντζάκη είναι παρούσα και η προϊστορία του νησιού. Πρόκειται για τους αρχαιολογικούς θησαυρούς του μινωικού πολιτισμού που φυλάσσονται και εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, κτίριο ιδιαίτερα σημαντικό, (αρχιτέκτων Π. Καραντινός), ως έκφραση της διεθνιστικής τάσης στην ελληνική αρχιτεκτονική του '30.

Αλλά εκείνο που έχει όμως τον σημαντικότερο ρόλο στη μορφή και στη διαμόρφωση του χώρου και που αναδεικνύεται με δυσκολία είναι η ίδια η θέση της πλατείας πάνω στα τείχη συγχρόνως και στην πόλη, μεταξύ των δύο προμαχώνων ­ Vitturi στα νότια και Sabionara βορείως.

Τις τελευταίες δεκαετίες εκείνο που έλειψε από την πλατεία είναι η συγκεκριμένη εικόνα της, μια ολοκληρωμένη αντίληψη του χώρου που να διέπει κάθε μέρος της. Για πολλά χρόνια, ο κατ' εξοχήν δημόσιος χώρος της πόλης έχασε τα χαρακτηριστικά σημάδια, την πεμπτουσία του, τα οποία έτσι κι αλλιώς εμπεριείχε και τα οποία με μία και μόνη σχεδιαστική κίνηση θα μπορούσε να αναδειχθούν.

Σχέδιο με τρεις κατευθύνσεις

Στη σχεδιαστική πρόταση που επεξεργαστήκαμε επιδιώχθηκε να αποδοθεί η χαμένη ταυτότητα στον δημόσιο χώρο μέσω τριών κατευθύνσεων:

1. Οργάνωση - θεώρηση του ευρύτερου περιβάλλοντος χώρου.

2. Επαναφορά στη μνήμη στοιχείων της ιστορίας της πλατείας.

3. Τεχνικές - λειτουργικές αλλαγές (κυκλοφοριακές ρυθμίσεις της μελέτης Δοξιάδη, προσαρμογή των χώρων στα καφέ, κινήσεις πεζών, χρήσεις κτιρίων κ.ά.).

Με μία και μόνη γενναιόδωρη χειρονομία, που αρχικά μπορεί να δίνει την εντύπωση απλού γεωμετρικού καπρίτσιου, σχεδιάστηκε η πλατεία ως σύνολο, συνδέοντας τις γύρω από αυτήν περιοχές μαζί με τις απολήξεις των γύρω οδών.

Δύο κυκλικές τεμνόμενες επιφάνειες φέρνουν σε διάλογο τον χώρο επί της πλατείας με εκείνον της τάφρου, σε χαμηλότερο επίπεδο 11 μέτρων. Διαγώνιοι, εφαπτόμενες και ομόκεντροι κύκλοι συντίθενται για την απόδοση των υπόλοιπων σχεδιαστικών αναγκών.

Η κατασκευή του έργου της κεντρικής αυτής πλατείας του Ηρακλείου, της πλατείας Ελευθερίας, έχει δημιουργήσει πολύ ζωντανή συζήτηση στην τοπική κοινωνία, που στην πλειονότητά της κυμαίνεται από τον σαρκασμό για το μοντέρνο του σχεδιασμού της ως και την πλήρη άρνηση λόγω της έλλειψης, όπως καταλογίζεται στη μελέτη σύνδεσης με μορφές της παράδοσης.

Σε μια κοινωνία που δεν έχει αποδεχθεί τις αρχές του μοντέρνου κινήματος αλλά και γενικότερα τις αρχές και τους τρόπους έκφρασης του σύγχρονου, παρά μονάχα ως μεμονωμένες χρήσιμες εφαρμογές, μια τέτοια πρόταση που μπορεί να προαναγγέλλει άλλες ολοκληρωμένες επεμβάσεις στην πόλη έχει προκαλέσει οργή μαζί και δέος για τα επερχόμενα, καθώς έχει ξεφύγει από την επικρατούσα λογική και τις επικρατούσες μορφές στον σχεδιασμό και στον τρόπο κατασκευής του δημόσιου χώρου στις πόλεις μας.

Η κεντρική πλατεία που υπήρξε ο κατ' εξοχήν χώρος για δημόσιες τελετές, περίπατο, πορείες και εργατικά συλλαλητήρια, κατάντησε κυκλοφοριακός κόμβος σε μια πόλη όπου η νεολαία άρχισε να προτιμά τον κλειστό, ιδιωτικό χώρο των μπαρ και οι γεροντότεροι έγιναν παθητικοί θεατοί των talk shows.

Σε αυτό το τοπίο η διαμόρφωση της πλατείας αυτής θα μπορούσε να λειτουργήσει ως αφετηρία για να επαναποκτήσουν οι πολίτες τη διάσταση της αστικότητας, που πάντα ενυπήρχε στην έκφραση του συλλογικού στο Μεγάλο Κάστρο της Κρήτης και που είναι χαμένη τώρα και τουλάχιστον δύο δεκαετίες.

Οταν τον Φεβρουάριο του 1993 η τότε δημοτική αρχή του Ηρακλείου Κρήτης προωθούσε τη διεξαγωγή του Πανελλήνιου Αρχιτεκτονικού Διαγωνισμού για τη νέα διαμόρφωση της πλατείας Ελευθερίας της πόλης, στη σκέψη των διοργανωτών ήταν η δημιουργία ενός απλουστευμένου κόμβου κυκλοφορίας, όπως τον έδινε η μελέτη των κυκλοφοριακών μέτρων. Στην καλύτερη περίπτωση θα συνυπήρχε και ως χώρος συμβολικός, κορεσμένος από μορφές της ιστορίας, χώρος περιπάτου για τους πολίτες αλλά και ανοιχτό μουσείο - είσοδος σε μια πόλη που θα έπρεπε να επαναποκτήσει τον χαρακτήρα της παράδοσης, ώστε να μπορέσει να ανταγωνιστεί σε τουριστική συρροή τη Χερσόνησο, τα Μάλια, την κοντινή Αγία Πελαγία των ξενοδόχων. 

Τέτοιου είδους έργα έχουν βεβαίως ήδη κάνει την εμφάνισή τους στο τοπίο της πόλης. Είτε πρόκειται για επεμβάσεις σε ιδιωτικά κτίρια, διατηρητέα και μη, είτε σε τμήματα των τειχών, στις οποίες αποδίδεται μορφή νεοκλασικίζουσα ή βενετο-αναγεννησιακή, ανάλογα με την περίσταση. Φαίνεται ξαφνικά το Ηράκλειο σαν να ζει την περίοδο της δεκαετίας του '30 στη Ρόδο, όπου τα μνημεία αναστυλώθηκαν, ώστε να αναφέρονται σε μία και μόνη, συγκεκριμένη χρονική περίοδο της εξέλιξής τους. Υπάρχει βεβαίως μια ειδοποιός διαφορά. Τα έργα σήμερα γίνονται με τη χρησιμοποίηση νέων τεχνολογιών, συχνά δεν υπάρχει συνέχεια μεταξύ εσωτερικού χώρου και εξωτερικού περιβλήματος, που είναι δυστυχώς εκείνο που ενδιαφέρει και δημιουργεί την αρχιτεκτονική της βιτρίνας.

Στη σχεδιαστική μας πρόταση η σχέση που κρατήσαμε απέναντι στην ιστορία του συγκεκριμένου χώρου έγκειται στην προσπέλαση, στη χρήση και στην εντύπωση που προκαλούσε στο παρελθόν. Η μελέτη λειτούργησε μέσα από μια κατασταλαγμένη άποψη για την πόλη και τις μορφές της, χωρίς να υπάρχει η παραμικρή ανησυχία για τη νέα ταυτότητα του χώρου, επειδή ήδη αυτό μπορεί να εμπεριέχεται στη διαδικασία και επειδή έχει να κάνει με τη διερεύνηση της ίδιας της θέσης της πλατείας σχετικά με την πόλη και τα τείχη της.

Μια νέα αίσθηση του συλλογικού

Η σπουδή των αρχιτεκτονικών μορφών που προϋπήρχαν στην πλατεία (πύλη του Αγίου Γεωργίου και οι τρεις καμάρες του υδραγωγείου Morosini) δεν αποδόθηκαν στη μελέτη ως απομιμήσεις. Αλλα στοιχεία στη θέση τους προσδιορίζουν κινήσεις, εξειδικεύουν τους χώρους και επιβοηθούν τους χρήστες τους να μετέχουν στις εκδηλώσεις του συλλογικού. Στην επεξεργασία της μελέτης, στη διερεύνηση των δυνατοτήτων του χώρου, δεν υπήρξε η παραμικρή ανησυχία για παρεμβολή ιστορικών μορφολογικών στοιχείων προς εύκολη αναγνώριση από το ευρύ κοινό. Η αντιμετώπιση της νέας επέμβασης εμπεριέχει εξαρχής την επιλογή των μελετητών να λάβουν μέρος σε μια κοινή πολιτιστική πρακτική που διέπει την τελευταία δεκαετία παρόμοιες επεμβάσεις στον δημόσιο χώρο, σε πόλεις όπως η Λυών, η Ρέμς, η Βαρκελώνη, το Ρότερνταμ, χωρίς να λείπουν οπωσδήποτε οι τρόποι σύνδεσης του έργου με το δεδομένο αστικό τοπίο του Ηρακλείου.

Πρόκειται βέβαια για τον σχεδιασμό μιας άλλης έκφρασης, μιας νέας αίσθησης του συλλογικού που όλοι περιμένουμε να μας εμφανιστεί και που ακόμη δεν μας είναι φανερή, που δεν θα αργήσει όμως να αποδοθεί και εδώ, στο Ηράκλειο, όπως στις άλλες ελληνικές και ευρωπαϊκές πόλεις.

Για τους μελετητές, η πιο έντονη αίσθηση που έδινε η εικόνα της πλατείας στο παρελθόν είναι εκείνη του τελείως ελεύθερου χώρου όπου γινόταν η εκπαίδευση των στρατιωτών στη Βενετοκρατία, με ένα μέρος φυτεμένο (χάρτης του Wertmuller) εκεί όπου αργότερα βλέπουμε να γίνονται οι παρελάσεις της Κρητικής Πολιτοφυλακής (φωτογραφίες των αρχών του αιώνα).

Αυτή η μνήμη του ανοίγματος της πόλης προς τα έξω γίνεται προσπάθεια να επανέλθει ζωντανή μέσω της μελέτης: μια μεγάλη ημικυκλική πλάκα αρχίζει από το υψόμετρο των 28,30 (σχετική στάθμη θαλάσσης) μπροστά από το κτίριο Ντορέ, για να φθάσει κεκλιμένη ως τα 30,20 μέτρα, στη γωνία μπροστά από το Αρχαιολογικό Μουσείο. Αυτό το ελαφρώς κεκλιμένο επίπεδο «διαβάζει» και «περιγράφει» τον χώρο, ενοποιώντας το πλακόστρωτο μέρος του στα δυτικά με το δενδροφυτευμένο στα βορειοανατολικά.

Παράλληλα, η διαγώνιος που μοιράζει αυτή την έκταση μεταξύ της ανοικτής πλατείας και του χώρου με τις φυτεύσεις μάς επαναφέρει στην ιδέα της οριζόντιας και ορίζει μια συγκεκριμένη σχέση μεταξύ του χώρου για συγκεντρώσεις πλήθους και εκείνου για μοναχικό περίπατο κάτω από τα δέντρα, στις χαμηλές κρήνες αραβο-οθωμανικής παράδοσης. Επίσης, η διαγώνιος οριοθετεί τη δόμηση της πόλης και οι φανοστάτες λόγω της κλίσης τους τονίζουν το αστικό τμήμα της πλατείας, εξειδικεύοντας κάθε μέρος της. Από τα βορειοδυτικά (πεζοδρομημένη οδός Δαιδάλου και Κοραή) οδηγεί οπτικά αλλά και ουσιαστικά σε όλους χώρους, ως τη Βίγλα και στη συνέχεια στα τείχη. Στην πλατία Δασκαλογιάννη μια άλλη πλάκα σε κεκλιμένο επίπεδο κοιτάζει προς την πλατεία Ελευθερίας.

Η διαγώνιος μας οδηγεί στον πράσινο όγκο της Βίγλας που εξισορροπείται από τον κτιριακό όγκο του Μουσείου στα βόρεια. Εκτός από την υπάρχουσα ράμπα, στην πίσω όψη των τριών κτιρίων επί της οδού Πεδιάδος τοποθετείται μια δεύτερη, ώστε να είναι ευκολότερη η ανάβαση από την πλατεία.

Ο πράσινος όγκος της Βίγλας συνεχίζεται στον χώρο γύρω από το νεομινωικό πρώην μνημείο πεσόντων με φοίνικες φυτεμένους σε κάναβο που συμπληρώνουν τους υφισταμένους. Αυτό το μικρό μονόχωρο κτίριο ανακαινίζεται για να φιλοξενήσει τις λειτουργίες Περιπτέρου της πόλης με δημοτικά WC στο ημιυπόγειό του.

Το υψηλό σκιάδιο στην κορυφή της Βίγλας, φωτισμένο το βράδυ, συνεχίζοντας τα φώτα των επικλινών στηλών θα μπορούσε να σηματοδοτεί το κέντρο της πόλης προς όλες τις κατευθύνσεις.


ΠΗΓΗ ΑΣΠΡΟΜΑΥΡΩΝ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ - ΒΙΚΕΛΑΙΑ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΕΝΝΑΡΑΚΗΣ